سال سخت مقابله با آلودگی هوا

سیدمحمد فخار- خبر‌نگار

 سال 99 اگرچه یکی از آلوده‌ترین سال‌های کیفیت هوایی در تهران بود اما منواکسید کربن، ذرات معلق کوچکتر از 10میکرون و دی‌اکسید نیتروژن نسبت به سال‌های اخیر کاهش نسبی داشت.
اطلاعات منتشر شده از دهمین سند کنترل کیفیت هوای تهران که به صورت اختصاصی از سوی این سازمان در اختیار همشهری قرار گرفته است نشان می‌دهد ذرات معلق کوچکتر از 2.5میکرون سنگین‌ترین سال خود را در این شهر سپری کرد تا سال سختی برای شهروندان تهرانی رقم بخورد. در این گزارش محاسبه شاخص کیفیت طی سال 1399 و چند سال گذشته براساس روش جدید و سختگیرانه محاسبه و ارائه شده است.

یک سال زیر ذره‌بین
طبق دهمین سند کنترل کیفیت هوای تهران، این شهر طی سال 1399، دارای 17 روز پاک (5 درصد)، 226روز قابل قبول (62 درصد)، 107 روز ناسالم برای گروه‌های حساس جامعه (29 درصد) و 16 روز ناسالم (4 درصد) بوده و در مقایسه با سال قبل، 22 روز (6 درصد) بر تعداد روزهای آلوده افزوده شده است. در واقع سال 99، در میان 6سال گذشته بیشترین تعداد روز پاک و همچنین بیشترین تعداد روز ناسالم را دارا بوده است. مجموع روزهای با شرایط نامطلوب از 101روز در سال1398 به 123روز در سال 1399 افزایش یافت و در 87روز آلاینده ذرات معلق کوچکتر از 2.5میکرون، 42روز آلاینده ازن، 6روز آلاینده ذرات معلق کوچکتر از 10میکرون و 5روز آلاینده دی‌اکسید نیتروژن فراتر از حد مجاز قرار داشت. از سویی آلوده‌ترین روز از منظر شاخص کیفیت هوا در سال 1399 مربوط به 24دی‌ماه با شاخص 174 بوده که ذرات معلق کوچکتر از 2.5 میکرون در آن آلاینده اصلی بوده است. پاک‌ترین روزهای سال نیز 5 و 13 فروردین با شاخص 36 بوده است.

شرایط آلاینده‌ها
میانگین غلظت آلاینده‌های ذرات معلق کوچکتر از 2.5میکرون، ازن، دی اکسید نیتروژن و کربن سیاه در شهر تهران طی سال 1399 نسبت به سال قبل کمی افزایش داشته است. اما میانگین غلظت آلاینده منواکسید کربن(CO) در وضعیت مطلوبی قرار داشته که علت اصلی آن استفاده از کاتالیست در خودروها در سالیان اخیر است. همچنین غلظت آلاینده‌های NO2 و PM10 نیز در این سال نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش نسبی داشته است. اما بررسی وضعیت آلاینده ازن(O3) نشان می‌دهد میانگین شاخص روزانه این آلاینده در اکثر روزهای سال1399 در شرایط مطلوبی قرار داشته، هر چند در 40روز از سال، شاخص این آلاینده در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس و 2روز در شرایط ناسالم بوده است که این شرایط در تعدادی از روزهای ماه‌های گرم سال رخ داده و این میزان روز آلوده در سال‌های اخیر، بیشترین تعداد بوده است.

این ذرات کشنده
سابقه اندازه‌گیری آلاینده ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5میکرون به اوایل مهرماه سال 1389 باز می‌گردد. بازه زمانی 11سال اخیر اندازه‌گیری این آلاینده نشان می‌دهد در سال 1397 ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5میکرون کمترین حد بروز خود را داشته اند و تنها 56 روز آلاینده معیار بودند اما در سال 1399 این عدد به 87 روز یعنی بالاترین شرایط بروز خود طی 11 سال اخیر رسید. بدین ترتیب در کلانشهر تهران این آلاینده از منظر استاندارد روزانه و سالانه در شرایط نامطلوبی قرار دارد.

تشریح شرایط آب و هوایی سال99
در سال 1399 در فصل بهار کاهش دما نسبت به سال98 رخ داد و با افزایش رطوبت نسبی و افزایش تندی باد همراه بود. همچنین در این فصل بیش از 60درصد افزایش بارندگی نسبت به زمان مشابه سال قبل رخ داده است؛ بنابراین باتوجه به افزایش بارندگی در این فصل ارتفاع لایه مرزی نسبت به فصل بهار سال گذشته با کاهش روبه‌رو شد. در فصل تابستان شاهد کاهش اندک دما و افزایش رطوبت نسبی نسبت به سال گذشته بودیم؛ همچنین تندی باد نسبت به تابستان سال گذشته با اندکی کاهش همراه بود. در فصل پاییز دما نسبت به سال گذشته کاهش پیدا کرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد تندی باد و ارتفاع لایه مرزی نیز در فصل پاییز سال1399 نسبت به سال گذشته کاهش یافته که با افزایش وضعیت پایداری جو گاهی همراه با وارونگی همراه بود که این امر سبب کاهش دید افقی در این فصل نسبت به سال گذشته شد. همچنین بارش‌های پاییزی در سال1399 نسبت به سال قبل بیش از 20درصد افزایش پیدا کرد. دمای هوای شهر تهران در فصل زمستان نسبت به سال گذشته 30درصد افزایش یافته که با همین میزان کاهش در رطوبت نسبی همراه بود. تندی باد و ارتفاع لایه‌ مرزی نسبت به زمان مشابه در سال گذشته کاهش پیدا کرده که با افزایش تعداد روزهای همراه با پایداری جوی و نیز کاهش 36درصدی بارش نسبت به سال1398 همراه بود. در ما ه‌های سرد سال نسبت به ماه‌های گرم سال به دلیل افزایش پایداری جوی و کاهش تندی باد، ضریب تهویه مقادیر کمتری را دارد که می‌تواند سبب افزایش غلظت آلاینده‌ها و کاهش کیفیت هوا شود.

وزش باد و خیزش گرد و خاک در ۱۳ استان کشور
سازمان هواشناسی درباره وزش باد و خیزش گرد و خاک در ۱۳ استان کشور طی 2 روز آینده هشدار داد. بر این اساس از امروز تا چهارشنبه در خوزستان و ایلام وزش باد و خیزش گرد و خاک و در آذربایجان شرقی، زنجان، همدان، مرکزی، اصفهان، قم، یزد و جنوب سمنان افزایش سرعت وزش باد و احتمال خیزش گرد و خاک پیش‌بینی می‌شود. همچنین در برخی مناطق خراسان جنوبی، شرق کرمان و نیمه شمالی سیستان و بلوچستان به‌ویژه منطقه زابل وزش باد شدید و خیزش گرد و خاک دور از انتظار نیست.  البته گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان هواشناسی نشان می‌دهد طی 4روز آینده جوی پایدار و آسمانی صاف در بیشتر مناطق کشور حاکم است. از سویی در مناطق مرتفع واقع در جنوب کرمان، جنوب سیستان و بلوچستان و شمال شرق هرمزگان رگبار پراکنده با احتمال رعد و برق پیش‌بینی می‌شود و شرق دریای عمان نیز طی 2روز آینده مواج خواهد بود. آسمان تهران نیز امروز صاف تا کمی ابری همراه با وزش باد و با حداقل دمای ۲۵ و حداکثر دمای ۳۷ درجه سانتیگراد و طی روز سه‌شنبه اول تیر نیز صاف تا کمی ابری همراه با وزش باد و با حداقل دمای ۲۵ و حداکثر دمای ۳۶ درجه سانتیگراد پیش‌بینی می‌شود.

مکث
پتوی آلودگی بر آسمان تهران  
«پتوی آلودگی تهران» روزها در ارتفاع هزار متری و شب‌ها در ارتفاع 120متری سطح زمین تشکیل می‌شود. اصطلاح پتوی آلودگی توضیحی ساده برای پدیده‌ای با نام لایه اختلاط در شهر تهران است که بر فراز آسمان پایتخت تشکیل می‌شود و با غلظت آلاینده‌های جوی ارتباط مستقیم دارد. این لایه در شب‌ها چنان به زمین نزدیک می‌شود که غلظت آلاینده‌ها به بیشترین حد خود می‌رسد و این درست همان ساعاتی است که وسایل فرسوده دیزلی آزادانه در شهر تردد دارند.  سولماز احدی، کارشناس واحد پایش شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در این باره به همشهری می‌گوید: ارتفاع این لایه در ساعات مختلف شبانه‌روز، ماه‌­ها و فصول مختلف سال بسیار متغیر است. در طول شب به دلیل کاهش دما، عمق این لایه به کمترین مقدار می‌­رسد و منجر به تجمع آلودگی در سطح زمین می­‌شود و با طلوع خورشید و افزایش تدریجی دما در طول روز، بر ارتفاع این لایه افزوده شده و فضای لازم برای اختلاط آلاینده‌­ها فراهم می‌شود. در حدود ساعات 14 تا 16 (متغیر در ماه‌های مختلف) ارتفاع این لایه به بیشینه مقدار خود می‌رسد و با کاهش شدت تابش نور خورشید روند نزولی ارتفاع این لایه آغاز می‌شود و تا طلوع خورشید در روز بعد ادامه می‌یابد. بنابراین بیشترین نوسانات عمق این لایه در بازه زمانی روز رخ می‌دهد و عملاً با تاریکی هوا در طول شب، ارتفاع این لایه به حداقل مقدار خود می‌رسد. مطالعات انجام‌­شده در شرکت کنترل کیفیت هوای تهران نشان می‌دهد ارتفاع این لایه به ترتیب در فصول تابستان، بهار، پاییز و زمستان از بیشترین به کمترین مقدار خود می­رسد. در بازه دوساله بررسی ­شده میانگین عمق این لایه در شهر تهران طی کل ساعات شبانه‌­روز حدود 590 متر بوده و بیشینه ساعتی آن تا بیش از 4500 متر نیز رسیده است. از سوی دیگر اعداد کمتر از 20 متر نیز در شرایط پایدار جوی برای این پارامتر ثبت شده است. میانگین ارتفاع لایه اختلاط طی ساعات روز در حدود 1000 متر و برای ساعات شب در حدود 120 متر  بوده است. احدی تصریح می‌کند: عمق لایه اختلاط در روزها و ماه‌­های سرد نسبت به گرم کاهش قابل‌ملاحظه‌ای را نشان می­‌دهد که می‌­تواند با شکل­‌گیری شرایط سکون و پایداری جوی در ارتباط باشد. از سوی دیگر طلوع دیرتر خورشید در نیمه دوم سال باعث تأخیر در رشد ارتفاع آمیختگی جو می شود. همچنین به دلیل کاهش شدت تابش نور خورشید رشد چندانی در عمق لایه اختلاط در ساعات میانه روز رخ نمی‌دهد و درنتیجه آلودگی تولیدی در لایه کم‌عمق مجاورت سطح زمین محبوس می‌شود. بنابراین یکی از عواملی که باعث می‌­شود در روزهای سرد سال بیشتر شاهد روزهای آلوده باشیم می‌­تواند به همین خاطر باشد.