سعدی؛ آموزگار آمیزگاری و مردمداری

ایرج رضایی| استاد دانشگاه و پژوهشگر ادبیات و عرفان :

درویشی را ضرورتی پیش آمد. کسی گفت: فلان، نعمتی وافر دارد؛ اگر بر حاجت تو واقف شود، در قضای آن، توقف روا ندارد. گفت: من او را ندانم. گفت: مَنَت رهبری کنم. دستش گرفت و به منزل آن کس درآورد. یکی را دید لب‌فروهشته و ابرودرهم‌کشیده و تندنشسته. برگشت و سخن نگفت.
پرسیدندش: چه کردی؟ گفت: عطای او را به لِقای او بخشیدم.
مبر حاجت به نزدیک تُرش‌روی
که از خوی بدش فرسوده گردی
اگر گویی غم دل، با کسی گوی
که از رویش به نقد آسوده گردی* 
(ص113)

عبارت مشهور «عطای کسی را به لقایش بخشیدن» به احتمال بسیار، از این حکایت سعدی در میان پارسی‌زبانان رایج شده و به صورت ضرب‌المثل یا مَثَل سایر درآمده است. این مثل در جایی به‌ کار می‌رود که شر و زیان و مَضرّت کاری اساسا بیش از خیر و سود و منفعتش باشد تا آنجا که سبب شود شخص از خیرش درگذرد و اصطلاحا عطایش را به لقایش ببخشاید. اصل معنی این عبارت همان‌گونه که از حکایت سعدی برمی‌آید یعنی اینکه دیدار و چهره یا لقای کسی به‌دلیل عبوسی و گرفتگی و ترشرویی چنان دل‌آزار و ناخوشایند باشد که فرد حاجتمند یا سائل از بخشش و عطای او صرف‌نظر و چشم‌پوشی کند. این حکایت درعین‌حال دوستداری و ستایشگری سعدی را نسبت به گشودگی چهره و خلق‌وخوی خوش نشان می‌دهد. سعدی در ادب پارسی آموزگارِ آمیزگاری است و به‌جرأت می‌توان گفت که هیچ‌یک از سخنوران بزرگ فارسی به اندازه او در اهمیت خوشرویی و خوش‌خُلقی داد سخن نداده‌اند؛ تا بدان‌جا که می‌گوید: «دیو خوش‌طبع بِه از حور گره‌پیشانی»!
یا در جایی دیگر می‌گوید: «اگر حنظل خوری از دست خوشخوی /
بِه از شیرینی از دست ترش‌روی».

زنده‌یاد استاد غلامحسین یوسفی در پیشگفتار عالمانه‌ای که بر گلستان ـ با نثر زنده و گرم و روشن و خواندنی همیشگی‌اش ـ نوشته، سعدی را از حیث جایگاه و نفوذش میان فارسی‌زبانان با شکسپیر در زبان انگلیسی مقایسه کرده ‌است:
می‌گویند شکسپیر در زبان انگلیسی و ذهن مردم انگلیسی‌زبان چندان نفوذ کرده است که بیش از 450جمله از کلمات او در بیان عموم مردم راه جُسته و مثل سایر شده است و قریب به 2هزار عبارت و شعر وی در ذهن مردم تربیت‌شده، مورد استشهاد واقع می‌شود. سعدی در زبان فارسی چنین شأنی دارد؛ بیش از 400جمله و بیت از او می‌توان یافت که در زبان فارسی حُکم مثل سایر پیدا کرده؛ خاصه در زبان اهل‌ادب. درست است که این نفوذ کلام تا حدودی ناشی از بلندی اندیشه‌های سعدی‌است که همگان را مجذوب می‌کند ولی تأثیر فصاحت سحرآسای او و نثر شیرین و دلکش‌اش را نیز در این میان نمی‌توان فراموش کرد.(ص ۳۸)

* گلستان سعدی، به تصحیح و توضیح استاد غلامحسین یوسفی، نشر خوارزمی