حشرات هم گرمازده می‌شوند

نورا عباسی ـ روزنامه‌نگار

گرمای هوا همانقدر که ما انسان‌ها را کلافه و با مشکلات متعددی مواجه می‌کند، بلای جان حشرات نیز می‌شود. براساس پژوهشی که چند سال پیش در نشریه «ارتباطات نیچر» چاپ شده بود، دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که گرمای هوا می‌تواند موجب کاهش توانایی تولید‌مثل حشرات نر شود. نگرانی از کاهش توانایی تولید‌مثل و ازبین‌رفتن حشرات بخشی از داستان گرما و حشرات را تشکیل می‌دهد چراکه برخی نسبت به هجوم حشرات به مزارع و شهرها در دوران تلاقی گرما و خشکسالی احساس نگرانی می‌کنند. برای بررسی این موضوع با علیرضا نادری، حشره‌شناس و پژوهشگر، گفت‌وگو کردیم.


 آقای نادری! گرمای بی‌سابقه‌ای که کشور را درگیر کرده است، چه تأثیری بر زندگی حشرات می‌گذارد؟
نمی‌توانیم به شکل مقطعی و محدود در رابطه با اکولوژی صحبت کنیم، ابتدا باید نیم‌نگاهی به گذشته داشته باشیم. زمین در گذر بیش از 2.8میلیون سال گذشته، 10عصر یخبندان را تجربه کرده است که آثار بسیار عمیقی را بر کره زمین به‌جای گذاشت. ایران نیز از آثار این عصر یخبندان بی‌نصیب نبود. در 10مرتبه‌ای که عصر یخبندان‌های بزرگ به وقوع پیوسته‌اند، نیمکره‌شمالی دچار یخ‌زدگی شد، ‌یخ‌های قطبی افزایش حجم پیدا کردند و تا سرزمین‌های خشکی در اروپا، شمال روسیه و شمال آمریکا پیش آمدند و سرانجام در شمال سیبری و مرز آمریکا و کانادای فعلی، متوقف شدند. این یخ‌ها به ایران نرسیدند اما سرمای ناشی از این یخبندان موجب شد تا ارتفاعات کوهستانی ما با یخبندان و یخچال‌های وسیعی روبه‌رو شود. در این مقطع ایران بارش‌های خوبی داشت و آب و هوای کشور بسیار مناسب برای زندگی گونه‌های مختلف حشرات بود. به همین دلیل بسیاری از گونه‌ها به عرض‌های جغرافیایی پایین مانند ایران مهاجرت کردند و در کوه‌های ایران ساکن شدند.
در میان عصر یخبندان، یعنی زمانی که یخ‌ها از بین می‌روند و هوا به گرمی تمایل پیدا می‌کند، بسیاری از گونه‌های سرمادوست منقرض می‌شوند یا به سمت عرض‌های جغرافیایی بالا مهاجرت می‌کنند و حتی ممکن است به ارتفاعات پناه ببرند. ‌در کشور ما به این دلیل که ارتفاعات کوهستانی متعددی وجود دارد، بسیاری از گونه‌ها به ارتفاعات پناه بردند و برخی نیز تبدیل به‌گونه‌های جدید شدند.

 با توجه به شرایط فعلی آب و هوایی، باید با چه سناریوهایی زندگی حشرات را تحلیل کرد؟
هم‌اکنون باید بررسی کنیم و ببینیم که در چه دوره‌ای قرار داریم. در حال حاضر ما در میان 2دوره یخبندان قرار داریم و کره زمین رو به گرمای بیشتر حرکت می‌کند و اگر هرازگاهی مشاهد می‌کنید که هوا مقداری خنک می‌شود و بارش‌های جوی افزایش پیدا می‌کند به‌دلیل تغییرات مقطعی آب و هوایی است و نباید از تغییرات اقلیمی صحبت کرد. بدون شک این تغییرات آب و هوایی در زندگی حشرات اثر می‌گذارد. بسیاری از موجوداتی که در ایران یا نوار بیابانی نیمکره‌شمالی زندگی می‌کنند، در گذر میلیون‌ها سال خود را با شرایط تطبیق داده‌اند، برخی از این حشرات در شرایط خاص جمعیت خود را کاهش دادند تا قوی‌ترها زنده بمانند و نسل بقا پیدا کند. این اتفاق هم‌اکنون نیز رخ می‌دهد؛ یعنی روند حیات این گونه‌ها به این نحو نیست که به‌دلیل گرمای هوا، یکباره تمام گونه‌ها منقرض شوند. بنابراین نمی‌توان نگاه صفر و صدی به این موضوع داشت و گمان کرد که با گرمای یکباره هوا، با انقراض بخش اعظم حشرات روبه‌رو خواهیم شد، بعضی از حشرات خود را تطبیق می‌دهند و با توجه به اصل بقا، حشراتی که قوی‌تر هستند، زنده می‌مانند تا در شرایط آب و هوایی بهتر نسل خود را گسترش دهند.

 افزایش گرما می‌تواند موجب هجوم حشرات به سمت شهرها شود؟ آیا اتفاقی که در رابطه با سفید بالک‌ها رخ داد و به‌دلیل گرمای هوا شاهد هجوم عجیب آنها به شهر تهران بودیم، امکان تکرار دارد؟
امکان پیش‌بینی در این حوزه بسیار سخت است چراکه اکولوژی بسیار پیچیده‌تر از آن است که با چند نشانه تفسیر شود اما با شرایط کنونی سرزمین‌هایی مانند ایران یا کشورهایی که تخریب محیط‌زیست داشته‌اند، اگر شرایط اقلیمی هم تغییر کند، می‌تواند دلیل مضاعفی برای انقراض ایجاد شود.
باید بدانیم که گرمای هوا در گذر زمان رخ می‌دهد، این روند موجب می‌شود تا حشرات یک مهاجرت معکوس به ارتفاعات و عرض‌های جغرافیایی بالا داشته باشند اما زمانی که سر راه حشرات با مزارع کشاورزی و شهرها سد می‌شود، حشرات مجبور می‌شوند که از این مناطق عبور کنند و اگر شرایط مناسب باشد در این مناطق برای بقا، دست به افزایش جمعیت می‌زنند.

 در رابطه با سفیدبالک‌ها چه اتفاقی افتاد؟
این حشرات داستان دیگری نیز داشتند و اصلا بومی ایران نبودند. هر زمانی یک حشره غیربومی از کشوری وارد ایران شود، می‌تواند یک فاجعه جدید را رقم بزند و کسی توان پیشگویی در این حوزه را ندارد. بنابراین باید هجوم حشرات غیربومی را یک مقوله جدا از بحث گرما و مهاجرت معکوس حشرات درنظر گرفت.

 حمله ملخ‌ها نیز در همین دسته قرار می‌گیرد؟
حمله ملخ‌ها به‌دلیل منفی‌شدن نوسانات اقیانوس اطلس شمالی(NAO) بود. در مناطق شمال آفریقا که بیابانی است تا شبه جزیره عربستان، شاهد افزایش پوشش گیاهی بودیم. این شرایط موجب شد تا تعداد ملخ‌ها -که سال‌ها منتظر افزایش جمعیت برای بقا بودند- یکباره افزایش پیدا کند. درواقع جمعیت بالای ملخ‌ها در یک منطقه بیابانی موجب شد تا غذای کافی برای نسل جدید ملخ‌ها وجود نداشته باشد و این دسته از ملخ‌ها برای به‌دست‌آوردن غذا به عرض‌های جغرافیایی بالا پناه ببرند و مهاجرت کنند. ‌در همین راستا برخی از این ملخ‌ها وارد ایران می‌شوند. بنابراین حضور این ملخ‌ها به‌دلیل بارش‌ها موقتی در آن مناطق بود و اگر دوباره خشکسالی رخ بدهد، تعداد ملخ‌ها کمتر از قبل خواهد شد.

 با توجه به روند حفظ بقای حشرات و اشاره شما به روند تخریب محیط‌زیست در زندگی شهری، آیا می‌توان انتظار داشت که زندگی شهری به‌دلیل افزایش یکباره دما بیش از پیش تحت‌تأثیر هجوم حشرات قرار گیرد؟
پاسخ به این سؤال بسیار دشوار است چراکه هر لحظه اتفاقات جدیدی در کره زمین رخ می‌دهد و ما نمی‌خواهیم بدون اطلاعات دست به نوشتن سناریوی یک فیلم تخیلی بزنیم. ممکن است که به‌دلیل گرما جهشی رخ بدهد و حشره‌ای رفتار متفاوتی ایجاد کند و همچنین ممکن است اتفاق خاصی نیفتد.
در رابطه با ایران نیز نمی‌توان احتمال خاصی داد و گفت که به‌دلیل گرما گونه خاصی از حشرات به شهرهای کشور حمله خواهد کرد، ‌تنها احتمال این است که بسیاری از گیاهان و حشرات به‌دلیل گرما اوضاع بدی پیدا خواهند کرد.