ضربان قلب‌ها در آفتاب تابستان

نگار حسینخانی ـ روزنامه‌نگار

«هوا گرم است و گرم‌تر هم خواهد شد.» این جمله یک پیشگویی عجیب و غریب نیست. آن چیزی است که هر سال ما خواهی و نخواهی، کم و بیش با آن روبه‌رو می‌شویم. اما امسال شاید با وجود بارش‌های کمتر، کم‌آبی و عوامل زیست‌محیطی دیگر، سخت‌تر از سال‌های گذشته آن را تجربه کنیم. تجربه تصاویری از مردانی با پیراهن‌های دریده، قفل فرمان‌هایی که از ماشین بیرون آورده می‌شوند و در هوا می‌چرخند و دهان‌هایی که به ناسزا باز و بسته می‌شوند؛  تصاویری تکرار‌شونده در تابستان‌های داغ و عصب‌های ضعیف مغزهای ما. تصویری خشونت‌بار که خیلی‌ها با توجیه گرم‌بودن هوا و اعصاب‌های خردشده، از کنارش به‌سادگی می‌گذرند و چندان خود را درگیرش نمی‌کنند. اما آیا واقعا گرما تا این اندازه آستانه تحمل افراد را پایین می‌آورد؟ آیا گرما می‌تواند باعث خشونت باشد یا این تصوری عمومی از فصل تابستان و ظل گرمای خورشیدِ سوزان است. در این‌باره با مهناز اسماعیلی، روانشناس، صحبت کرده‌ایم. او معتقد است گرما به‌خودی‌خود نمی‌تواند خشونت ایجاد کند، بلکه تأثیر آن بر مجموعه‌ای از عوامل است که روان انسان‌ها را تحریک خواهد کرد. در اینجا از زبان او بیشتر بر تأثیر گرما بر روان خود آشنا خواهیم شد.


گرما آستانه تحمل افراد را پایین می‌آورد؟
گرم‌شدن هوا می‌تواند بر بدن و روان آدم‌ها تأثیری جدی بگذارد و حتی از یک فرد آرام هم انسانی زودرنج و تحریک‌پذیر بسازد. از این‌رو با بالارفتن درجه گرما، حملات فردی، قتل، تجاوز، خشونت‌های خانوادگی و دیگر انواع خشونت افزایش پیدا می‌کند. درواقع نتایج تحقیقات متعدد نشان می‌دهد که هر سال همزمان با آغاز فصل گرما، میزان درگیری‌های ناشی از پرخاشگری حداقل 30درصد بیشتر می‌شود. همچنین دمای بالای هوا موجب می‌شود افراد تمرکز خود را از دست داده و زودتر از مواقع دیگر خسته و پرخاشگر شوند. دمای بالای هوا در محیط کار هم باعث کاهش بازدهی کارمندان و تمرکز فرد می‌شود چراکه با افزایش تعریق ضربان قلب بیشتر شده و احساس خستگی افزایش می‌یابد.
آیا گرما خود باعث خشونت است، یا این فقط تصوری عمومی از فصل تابستان است؟
محققان در زمینه‌ ارتباط گرما با رفتار پرخاشگرانه به این نتیجه رسیدند که گرما مستقیما بر رفتار انسان تأثیر نمی‌گذارد، بلکه تأثیرات خود را از طریق یک‌سری عوامل بر فرد اعمال می‌کند. درواقع گرما به‌صورت غیرمستقیم در پرخاشگری نقش دارد. گرما عاملی مؤثر در تحریک عواطف منفی است. بنابراین زمانی که عواطف منفی بیشتری احساس شود، احتمال پرخاشگری نیز افزایش پیدا می‌کند. نکته مهم این است که بدانیم گرما آنگونه که طبیعت را تحریک می‌کند و موجب تبخیر آب و نهایتا خشکسالی می‌شود، در انسان هم همانگونه تأثیر می‌گذارد. یعنی گرما بدن را تحریک به خستگی مفرط می‌کند و این ممکن است واکنش به اتفاقات را افراطی‌تر کند و یک عکس‌العمل ساده را به خشونتی زیاد و تند منجر سازد. به‌عبارتی، گرما عامل تحریک‌کننده خشونت است و کمتر منجر به تولید خشونت می‌شود.
چه دلیلی می‌توان در این افزایش و کاهش پیدا کرد تا رابطه درست و عقلانی‌تری شکل بگیرد؟
در فصل تابستان به‌دلیل تعریق بیشتر و خروج کلریدسدیم از بدن و تأثیر این فعل و انفعالات شیمیایی بر سلسله اعصاب مغز، آستانه‌ تحمل افراد پایین می‌آید. همین مسئله باعث بالارفتن آمار پرخاشگری خواهد شد. درواقع تعریق بیشتر باعث کم‌آبی بدن می‌شود و این وضعیت مکانیسم‌های درونی بدن را مختل و دستگاه عصبی فرد را تحریک می‌کند. گرما باعث می‌شود فرد زودرنج و حساس‌تر شود. حتی دمای بالا، تمایل ما را نسبت به تعامل با سایر افرادی که با آنها روبه‌رو می‌شویم کاهش می‌دهد، به‌ویژه وقتی گرما با شلوغی همراه می‌شود. از این‌رو میزان همراهی و کمک به دیگران هم کاهش پیدا می‌کند. در گرما، ضربان قلب افزایش یافته و گردش خون، تعریق و تغییرات متابولیسمی زیادی ایجاد می‌شود. گرسنگی، ضعف و تشنگی در ارتباط با هوای گرم می‌تواند سیستم عصبی سمپاتیک را تغییر دهد که باعث افزایش تولید تستوسترون خواهد شد و این عامل نیز باعث می‌شود روند پرخاشگری افزایش یابد.
سرما هم می‌تواند چنین وضعیتی ایجاد کند؟
دمای هوا زمانی که خیلی بالا و خیلی پایین بیاید، می‌تواند اثرات سوئی روی روان ما داشته باشد. میزان افسردگی در فصل‌های پاییز و زمستان، نسبت به فصل‌های دیگر سال دوبرابر می‌شود و بیماری‌های روانی نیز در این فصل‌ها افزایش پیدا می‌کند. پرخاشگری و رفتارهای تهاجمی نوعی از اعمال خشونت‌بار علیه دیگران است که می‌تواند باعث آسیب یا صدمه به دیگران شود. علت‌هایی ازجمله روانشناختی، اجتماعی، بیولوژیک و محیطی، شرایط آب‌وهوایی چون دما، فشار هوا، رطوبت، باد، آلودگی و... بر روان فرد اهمیت فراوان دارد. اگرچه براساس تئوری گرما و پرخاشگری، دمای بالای هوا، به‌عنوان عاملی برای برانگیختگی‌های رفتاری و پرخاشگری مطرح می‌شود اما ما انسان‌ها احتمالا از میان فراسنج‌های اقلیمی با گرما سازگارتر هستیم تا با سرمای شدید. سرمای شدید محدودیت بیشتری برای هستی و بقای انسان ایجاد خواهد کرد.
گرمایش می‌تواند تأثیرات فیزیکی در افراد ایجاد کند که برآیند روانی داشته باشد؟
گرما به‌تنهایی تأثیری در عملکرد روحی و روانی افراد ندارد، بلکه مجموعه‌ای از عوامل مانند خسته‌بودن، منتظربودن در ترافیک، گرسنگی و شرایط روحی و روانی شخص و درواقع مشکلاتی از این قبیل موجب بروز واکنش‌های تند، عصبی و پرخاشگرانه در فرد می‌شود. گرچه نمی‌توان تمام خصوصیات روانشناختی مردم را به آب و هوا نسبت داد اما نمی‌توان منکر تأثیر شگرف آب‌وهوا به‌ویژه تأثیر گرما در روان انسان‌ها نیز شد. تحقیقات بین‌المللی نشان می‌دهد که دمای بالای هوا، نه‌تنها بر بدن تأثیرگذار است، که روان را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. در واقع گرما موجب افزایش تعریق بدن می‌شود. عرق‌کردن زیاد، باعث خواهد شد حجم مایعات و الکترولیت‌های بدن کاهش یابد. همین تغییرتر الکترولیت‌ها موجب اختلال در عملکرد مغز می‌شود و بدن دیگر آمادگی تحمل بسیاری از موارد، حتی مسائل کوچک و کم‌اهمیت را نیز از دست می‌دهد. همچنین خیلی از افراد در فصل تابستان فعال‌تر می‌شوند و همین باعث افزایش خستگی در آنها خواهد شد. معمولا الگوی خواب افراد هم در این فصل تغییر می‌کند. همین قضیه بر سلامت روانی انسان تأثیر می‌گذارد و باعث اضطراب و افسردگی خواهد شد.