کودکان جلوی تلویزیون از یادگیری زبان مادری محروم می‌شوند

سعیده احمدی | گفتاردرمانگر:

«زبان» وسیله برقراری ارتباط است و فقط در «ارتباط» است که یاد گرفته می‌شود و معنا می‌یابد. در توضیح این واقعیت علمی، در یک تحقیق برای اینکه کودکان شنوا از والدین ناشنوا زبان اشاره را یاد نگیرند یا اینکه بتوانند علاوه بر زبان اشاره زبان گفتاری را هم یاد بگیرند، آنها را جلوی تلویزیون گذاشتند اما دیدند که آنها به جای یاد گرفتن زبان گفتاری، همچنان زبان اشاره را از والدین‌شان یاد گرفته‌اند، چون با والدینشان با آن زبان «ارتباط» برقرار کرده‌اند. آنها گفتار یک‌طرفه تلویزیون را یاد نگرفتند. بنابراین می‌توان گفت که بچه‌ها از تلویزیون زبان یاد نمی‌گیرند.

امروزه بسیاری از والدین بچه‌ها را برای مدت طولانی برای یادگیری زبان انگلیسی جلوی تلویزیون می‌نشانند. این کار ممکن است باعث شود دایره لغات کودک افزایش یابد ولی مطابق نتایج تحقیقی که به آن اشاره شد تلویزیون در فراگیری زبان به بچه کمکی نمی‌کند. تعداد بچه‌هایی که به‌دلیل تاخیر در فراگیری زبان و گفتار به کلینیک‌های گفتاردرمانی مراجعه می‌کنند و علائمی از مشکلات ارتباطی از جمله اوتیسم دارند بسیار زیاد است. تحقیقات نشان داده است که در آمریکا از هر 68 کودک، یک نفر به طیفی از اوتیسم مبتلاست؛ آماری که در گذشته به این شدت نبود. اگرچه هنوز نمی‌توان درباره دلایل قطعی بروز و افزایش اوتیسم سخن گفت اما تحقیقات زیادی در مورد ارتباط این اختلال و تماشای تلویزیون به‌دست آمده است.

در این کشور بسیاری از پزشکان تماشای تلویزیون را برای کودکان زیر یک‌سال به‌طور موکد ممنوع کرده‌اند. تماشای تلویزیون برای کودکان زیر 3سال اگر از حد مجاز خارج شود، به‌طور حتم آسیب‌های مغزی به همراه خواهد داشت. به همین دلیل توصیه می‌شود کودکان بیش از یک تا یک‌ساعت و نیم تلویزیون تماشا نکنند. به تجربه دریافته‌ام که بسیاری از مراجعان برای درمان اختلال یادگیری، توجه و تمرکز، از کودکی میخکوب تلویزیون شده و از دنیای اطراف به کلی منفک بوده‌اند. این کودکان آنچنان محو تلویزیون و تصاویر آن می‌شوند که هرچه صدایشان می‌کنیم جواب نمی‌دهند. اگرچه والدین این را نشانه توجه و تمرکز می‌دانند اما متخصصان معتقدند که توجه بیش از اندازه به تصویر می‌تواند نشانه بی‌توجهی و عدم تمرکز باشد. تحقیقات همچنین نشان داده است که پیکسل‌های روی تلویزیون نیز تأثیری منفی روی رشد مغزی کودکان زیر 3سال می‌گذارند.

با توجه به آثار زیانبار تلویزیون بر رشد مغزی کودکان زیر 3سال، دیده شده است که والدین از سی‌دی‌های آموزشی برای یاددادن زبان، ریاضی، رنگ‌‌ها و... به کودکان استفاده می‌کنند. این وسایل آموزشی چنان با تصاویر رنگی طراحی شده‌اند که توجه بچه‌‌های زیر یک‌سال را به‌خود جذب می‌کنند درحالی‌که انیمیشن از علاقه‌‌مندی‌های کودک زیر یک‌سال نیست. بچه‌هایی که کاملا جذب کارتون‌های این سی‌دی‌های آموزشی می‌شوند، کم‌کم لغت‌های انگلیسی را یاد می‌گیرند، تکرار می‌کنند و حتی می‌توانند شکل کلمه را نیز شناسایی کنند. از طرف دیگر والدین هم از شنیدن تکرار این کلمات از سوی کودکشان خوشحال می‌شوند و فکر می‌کنند که فرزندشان در حال یادگیری زبان انگلیسی است بنابراین مدت زمانی را که کودک جلوی تلویزیون است زیاد می‌کنند و کارتون‌هایی به زبان انگلیسی برای او پخش می‌کنند.

اما والدین پس از مدتی متوجه می‌شوند که کودک کلمات و جملات را تکرار می‌کند بدون اینکه متوجه ارتباط بین کلمات باشد. هم‌اکنون مراجعانی دارم که کودک‌شان با وجود یادگیری زبان انگلیسی در 4سالگی نمی‌تواند تماس چشمی برقرار کند و دائم دور خود می‌چرخد. او می‌تواند تصویر را ببیند و کلمه انگلیسی مربوط به آن را هم بگوید ولی معنای آن کلمه را نمی‌داند.
نوزاد انسان با آمادگی مغزی برای کسب زبان به دنیا می‌آید. در مورد زبان اول فرایند آموزش، اکتسابی است؛ یعنی زبان اول را نمی‌توان یاد داد. مغز نوزاد از لحظه‌ای که به دنیا می‌آید آماده جذب اطلاعات زبانی است و کم‌کم با قان و قون کردن در 3-2 ماهگی و تلفظ اصواتی مانند ماماما، بابابا، دادادا صداهای اطراف خود را تکرار می‌کند. به این مرحله واج‌شناسی می‌گویند. واج‌شناسی که یکی از ۵ مولفه کسب زبان است، شناخت صداهای گفتاری زبان مادری است که از لحظه تولد شروع می‌شود و کودک در یک‌سالگی متوجه می‌شود که از این صداها برای مصادیقی در محیط زندگی استفاده می‌شود؛ یعنی کودک متوجه می‌شود که ماماما برای گفتن کلمه مامان است.

مولفه دیگر معناشناسی است که از یک‌سالگی شروع می‌شود. کودک در حدود یک‌سالگی به‌طور متوسط حدود ۳ کلمه، یک‌سال و نیمگی 20کلمه، 2 سالگی حدود 50کلمه و در 3‌‌ سالگی با انفجار واژگانی، حدود 900کلمه را می‌تواند بیان کند و بشناسد. از 2 سالگی با کنار هم گذاشتن دو کلمه، عبارت‌های دو کلمه‌ای می‌سازد و وارد مولفه صرف و نحو زبان می‌شود. کم‌کم کاربرد حروف اضافه را یاد می‌گیرد. به مرور زمان متوجه می‌شود که واژه‌ها در ارتباط با زمان‌ها و اشخاص مختلف جورهای مختلف ادا می‌شوند، در نتیجه زمان افعال و ضمایر متصل و منفصل فاعلی مفعولی را یاد می‌گیرد؛ مثلا دستم با دست مامان فرق می‌کند. مولفه دیگری که والدین از آن غافل هستند کاربرد‌شناسی یا استفاده کاربردی از زبان است. بچه‌ای که جلوی تلویزیون می‌نشیند و دائم کلماتی را به یک زبان دیگر می‌شنود ممکن است ۴‌مولفه زبان را یاد بگیرد اما نمی‌تواند از زبانی که یاد گرفته در ارتباط با آدم‌ها استفاده کند.

کودک در این روش نمی‌فهمد که واژه‌ها به چه دردی می‌خورند؛ یعنی می‌تواند کلمه آب را بگوید ولی وقتی آب می‌خواهد آن‌قدر جیغ می‌کشد تا بقیه بفهمند آب می‌خواهد. کم‌کم این جیغ‌ها و رفتارهای پرخاشگرانه زیاد می‌شود و علائمی را نشان می‌دهد که جزو تعریف اوتیسم است. اختلال اوتیسم 3ضلع اساسی دارد که شامل اختلال در روابط اجتماعی، اختلال گفتار و زبان و اختلال رفتاری (حرکات کلیشه‌ای) است. با توانبخشی و گفتاردرمانی در رساندن کودکان دارای اوتیسم با عملکرد بالا می‌توان موفقیت‌های زیادی به‌دست آورد. کودکی که آداب زبان را رعایت نمی‌کند اشکال کاربرد‌شناسی دارد که جزو اختلالات زبانی به‌حساب می‌آید. در نتیجه وقتی جنبه ارتباط از کودک گرفته می‌شود، «‌برقراری ارتباط» که بخشی از زبان و هدف اصلی از یادگیری آن است در کودک شکل نمی‌گیرد.