ایران از بالا؛ ٩٧سال قبل

حمیدرضا محمدی

یکی از آخرین سانس‌های آخرین روزِ جشنواره جهانی فجرِ امسال، در پردیس سینمایی چارسو، مختص نمایش فیلمی بود که احتمالاً اهالی سینما هم خبرش را نشنیدند و مغفول ماند اما در مطالعات تاریخ سینما ضمنا تاریخ و فرهنگ ایران، اتفاقی مهم بود؛ «پرواز بر فراز ایران» (Mein Persian-Flug). داستان این فیلم اما به ٩٧سال پیش برمی‌گردد، یعنی ٢١دسامبر١٩٢۴، که «والتر میتل‌هولتسر» (Walter Mittelholzer)، هوانورد سوئیسی، ازسوی شرکت هواپیمایی یونکرس آلمان (Junkers)، مأمور شد تا ایران را هوایی درنوردد.  او از سوئیس بلند شد و با پرواز از فراز ایتالیا، یونان، ترکیه، عراق و البته توقف در همه این کشورها، خود را به سرزمین ما رساند. اینجا اما کرمانشاه، همدان، قزوین، تهران، انزلی، مشهد، بوشهر، شیراز و اصفهان را دید و از هرآنچه دید، فیلمبرداری کرد. او وقتی در شب یلدای سال١٣٠٣، سفرش را از ارتفاعات زادگاهش، شهر زوریخ به مقصد سواحل خلیج‌فارس و بندر بوشهر آغاز کرد، ایران، دوران رئیس‌الوزرایی رضاخان و آخرین ماه‌های سلطنت خاندان قاجار را تجربه می‌کرد و در آستانه دوران پساکودتا بود. جالب آنکه به شهادت همین تصاویر، سردارسپه هم به دیدار میتل‌هولتسر می‌رود و از طیاره‌اش بازدید می‌کند. محصول این سفر افزون بر سفرنامه مکتوب، فیلمی مستند هم شد؛ فیلمی یک‌ساعته با مختصات سینمای صامت یعنی میان‌پرده‌هایی مکتوب که نشان می‌دهد بیننده چه خواهد دید. فیلم هم جنبه‌های مردم‌نگارانه مانند اصلاح مو یا پخت نان و خیلی چیزهای دیگر در آن روزگار دارد و هم تصاویر هوایی حیرت‌انگیز از ایران که حتی با گذشت نزدیک به یک‌قرن، برای ایرانی امروز هم می‌تواند جالب توجه باشد. نقطه عطف سفر، به‌گفته خودش در همان میان‌پرده‌ها، اما آنجایی‌است که او با همان هواپیمای مدل A20 یونکرس و با موتور ۲۵۰ اسب بخاری شرکت BMW، توانست نخستین تصاویر متحرک، آن هم از بالا را از قله دماوند رصد و ثبت کند: «ساعت ده‌وسی دقیقه به ارتفاع ۵هزار متری رسیده‌ام. زیر پایم دریای مواجی از مه، بالای سرم آسمان آبی متمایل به سیاه و پیش رویم دریایی از صدها قله نه‌چندان برجسته پوشیده از برف و از میان آنها دماوند، قله‌ای که زمانی آتشفشان بوده، به‌سان یک تصویر ناآشنا با ارتفاع دست‌کم ٢هزار متر بلندتر از بقیه سربلند کرده است.» نسخه ترمیم‌شده این فیلم که محصول سفر ١٠٣روزه او و طی ١١هزار کیلومتر در ٧١ساعت پرواز بود، نخستین‌بار، ١٣سال پیش در جشنواره فیلم لوکارنو سوئیس به نمایش درآمد و از بخت خوش و اقبال بلند ما پایش به ایران باز شد، ٩٧سال بعد. اما افسوس که شاید فقط در حد انگشتان 2دست، کسانی آمدند و تماشایش کردند.