واکسن کرونا گروگان انحصار

سمانه معظمی- روزنامه‌نگار

 بحث لغو مالکیت ‌مادی انحصاری تولید واکسن کرونا به‌منظور سرعت بخشیدن به فرایند واکسیناسیون جهانی به‌ویژه درکشورهای فقیر، این روزها داغ شده و موافقان و مخالفان خود را دارد. تولیدکنندگان واکسن می گویند همه تلاش خود را به کار می‌بندند و با راه‌اندازی خطوط تولید جدید، به‌زودی کمبودها را برطرف می‌کنند، اما حاضر نیستند تولید آن را از انحصار خود خارج کنند. اما معترضان به شرکت‌های بزرگ تولیدکننده واکسن می‌گویند که تا وقتی شرکت‌های خرد در گوشه وکنار دنیا به فرمول تولید واکسن دسترسی پیدا نکنند، امیدی به واکسیناسیون عادلانه نخواهد بود.
کشورهای کم‌درآمد ماه‌هاست که در انتهای صف دریافت واکسن کرونا قرار دارند و سهم‌شان هنوز حتی به یک درصد از واکسن‌های ساخته شده نیز نرسیده است. تنها 0.3درصد از واکسن‌هایی که در سراسر جهان توزیع شده به 29کشور فقیر که 9درصد جمعیت جهان را در خود جا داده‌اند، تعلق پیدا کرده و بقیه، سهم کشورهای ثروتمند شده است. برآورد می‌شود واکسینه کردن 70درصد جمعیت جهان و رسیدن به ایمنی جمعی، حداقل به 11میلیارد دوز واکسن نیاز دارد، اما تا به حال فقط 1.7میلیارد دوز تولید شده است.

اختلاف نظر
تنها راه پایان دادن به رقابت نامتوازن برای دستیابی به واکسن، افزایش تولید جهانی آن است. اما مسئولان و کارشناسان درباره نحوه تحقق این هدف با یکدیگر اختلاف نظر دارند. نیویورک تایمز در گزارشی نوشت؛ برخی کارشناسان می‌گویند که تنها راه واکسیناسیون عادلانه این است که فرمول واکسن‌ از انحصار شرکت‌های بزرگ داروسازی در بیاید و در اختیار دیگر واکسن‌سازان هم قرار بگیرد تا تولید سرعت بگیرد. طرفداران این ایده می‌گویند که دولت‌ها می‌توانند صنایع را وادار یا ترغیب کنند که با شرکت‌های متعددی مشارکت کنند تا دوزهای بیشتری به قیمت ارزان‌تر برای کشورهای  کم‌درآمد به تولید برسد.
این پیشنهاد که برای نخستین بار پاییز سال گذشته در نشست سازمان تجارت جهانی از سوی مقامات هند و آفریقای جنوبی مطرح شد، 2جنبه دارد؛ لغو حق مالکیت انحصاری و انتقال تکنولوژی تولید واکسن.
موضوع لغو مالکیت انحصاری واکسن تاکنون بارها در نشست‌های سازمان تجارت جهانی به‌عنوان مرجعی که باید نهایتا در این‌باره تصمیم‌گیری کند، مورد مذاکره قرار گرفته است، اما هنوز کشورهای عضو به توافقی نرسیده‌اند. دولت جو بایدن نیز اخیرا به جمع بیش از 100کشوری پیوست که از سازمان تجارت جهانی خواسته‌اند بحث مالکیت معنوی تولید واکسن را لغو کنند. اروپا اما با این ایده مخالفت کرده و تنها مدافع انتقال تکنولوژی تولید واکسن است؛ یعنی موضعی مشابه فعالان صنعت داروسازی که نفوذ گسترده‌ای در مراجع قانونی جهانی دارند. طرفداران این ایده نگران هستند که تعلیق مالکیت انحصاری واکسن می‌تواند این صنعت را که هم‌اکنون مسئولیت سنگینی بر دوش دارد، با حاشیه‌هایی مثل تولید واکسن‌های تقلبی همراه کند و تولید واکسن را به تأخیر بیندازد. منتقدان اما می‌گویند که سلطه مطلق صنعت داروسازی در عرضه جهانی واکسن، باعث ایجاد شکاف بین کشورها شده است. به اعتقاد آنها جهان نباید کشورهای کم‌درآمد را در شرایطی قرار دهد که برای دستیابی به واکسن التماس کنند یا منتظر دریافت قطره چکانی آن باشند. در چنین فضای دوقطبی‌ای، سازمان تجارت جهانی تلاش دارد تا به جای تغییر رسمی قوانین، از طریق مذاکره، دولت‌ها و صنعت داروسازی را متقاعد کنند تا طی ماه‌های آینده به یک توافق مشترک برسند.

پیچیدگی تولید واکسن
خیلی از کارشناسان سلامت می‌گویند که لغو انحصار در تولید واکسن تأثیر چندانی در توزیع برابر آن نخواهد داشت، مگر اینکه واکسن‌سازان جزئیات تولید خود را نیز به اشتراک بگذارند. در حقیقت دستورالعمل ساخت واکسن پیچیده است و صرف دستیابی به آن برای تولید کافی نیست. آنها پیش‌بینی می‌کنند که حتی درصورت برداشتن حق مالکیت، انتقال تکنولوژی و توسعه دسترسی به مواداولیه، حدود 6‌ماه زمان لازم است تا شرکت‌های مختلف دارویی بتوانند آغاز به ساخت واکسن کنند. در نشست‌ ماه گذشته سازمان تجارت جهانی اعلام شد که تولیدکنندگان در پاکستان، بنگلادش، آفریقای جنوبی، سنگال و اندونزی این ظرفیت را دارند که به سرعت دست به تولید واکسن کرونا بزنند. اما موضوع اینجاست که حتی خود شرکت‌های بزرگ مانند آسترازنکا و جانسون‌اند جانسون هنوز نتوانسته‌اند به اهداف تولید خود دست پیدا کنند. از سوی دیگر، تولید انواع به‌روز شده واکسن‌های فایزر و مدرنا نیز با مانع روبه‌رو شده است.
اما دیگر کارشناسان، شرکت‌های بزرگ داروسازی را به‌دلیل بزرگ‌نمایی چالش‌های تولید واکسن محکوم می‌کنند و این ادعا که کشورهای در حال توسعه توان تولید چنین واکسن پیچیده‌ای را ندارند «توهین‌آمیز و نژادپرستانه» می‌دانند.

موانع صادرات واکسن
تنها راه کوتاه‌مدت، از نظر شرکت‌های داروسازی و البته سران اروپا این است که کشورهای ثروتمند به‌ویژه آمریکا، واکسن‌های بیشتری به دیگر نقاط جهان ارسال کنند. اما اتکا به صادرات هم مشکلات خاص خود را دارد. کشورهای ثروتمند در ابتدا هم وعده توزیع عادلانه واکسن را داده بودند. اما وقتی در کشورهای خودشان آمار ابتلا و مرگ ومیر بالا رفت، مردم خود را در اولویت قرار دادند. از سوی دیگر، هند به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده واکسن در جهان از یک‌ماه پیش با آغاز موج دوم کرونا، روند صادرات واکسن را متوقف کرد تا شهروندان خود را واکسینه کند.
شرکت‌های فایزر و مدرنا تاکنون میلیاردها دلار از فروش واکسن‌هایشان به کشورهای ثروتمند آمریکای شمالی و اروپا درآمد داشته‌اند. این موضوع باعث شده سهمیه اندکی برای کوواکس، برنامه توزیع عادلانه واکسن در جهان باقی بماند. توقف صادرات واکسن از هند و سرعت گرفتن واکسیناسیون کشورهای ثروتمند، روند توزیع واکسن در برنامه کوواکس را با مانع روبه‌رو کرده است. شرکت فایزر 4‌ماه پیش اعلام کرد که به برنامه کوواکس پیوسته و 40میلیون دوز واکسن به این برنامه اهدا می‌کند. اما تا به حال فقط یک میلیون و 250هزار دوز از این میزان تحویل داده شده که کمتر از تولید یک روز این شرکت است.
کارشناسان معتقدند؛ کشورهای ثروتمند باید بپذیرند که اگر کشورهای دیگر در برابر ویروس ایمن نشوند، احتمال ظهور و شیوع دوباره گونه‌های جدید که می‌تواند همه جهان را در معرض خطر قرار بدهد، وجود دارد. واکسن تبدیل به موضوع امنیت جهانی شده و رهبران کشورها برای غلبه بر این بحران باید با هم متحد شوند. اجلاس رهبران کشورهای گروه 7که ‌ماه آینده در انگلیس برگزار می‌شود، فرصت مناسبی برای اقدام در این زمینه است.

تجربه داروی ایدز
چالش دسترسی آزاد به فرمول واکسن کرونا، یادآور حاشیه‌های داروی تولید شده برای بیماری ایدز در دهه 1990است. سازمان غذا و داروی آمریکا نخستین درمان دارویی مؤثر این بیماری را در سال 1995 تأیید کرد که در نتیجه آن مرگ‌های ناشی از آن در آمریکا و اروپا کاهش چشمگیری پیدا کرد. اما برعکس، آسیا و آفریقا به‌دلیل ناتوانی در تأمین هزینه این دارو، شاهد روند صعودی آمار مرگ‌ومیر در کشورهایشان بوده اند. در سال 2001، سازمان تجارت جهانی با تصویب قانونی، با لغو امتیاز انحصاری داروی ایدز موافقت کرد تا شرکت‌های کوچک هم بتوانند به فرمول آن دسترسی پیدا کنند. در سال 2003این سازمان گام مهم‌تری را برای کنترل شیوع ایدز برداشت و به کشورهای کم‌درآمد اجازه داد تا نسخه‌های ژنریک دارو را که در تایلند، آفریقای جنوبی و هند تولید می‌شد، وارد کنند. در آن زمان هم صنعت داروسازی مخالف این طرح بود؛ با این توجیه که تضعیف مالکیت معنوی، سرمایه‌گذاران را برای حمایت از اختراعاتی که منجر به نجات جان انسان‌ها می‌شود، دلسرد می‌کند. این همان ادعایی است که امسال هم در مورد واکسن کرونا مطرح شده است. اما این پیش‌بینی در مورد داروی ایدز محقق نشد و شرکت‌های دارویی بعد از لغو مالکیت معنوی این دارو نیز همچنان به نوآوری‌های خود ادامه دادند. آنتونی فائوچی، مشاور ارشد رئیس‌جمهور آمریکا در امور پزشکی در این‌باره می‌گوید: «آن زمان خیلی‌ها می‌گفتند لغو مالکیت معنوی، صنعت داروسازی را ورشکسته می‌کند. اما این اتفاق نیفتاد و شرکت‌ها به حیات خود ادامه دادند و همچنان میلیاردها دلار درآمد کسب کرده اند.»