به‌سوی شهری هوشمند با حکمرانی خوب

زهرا صدراعظم نوری ـ عضو شورای اسلامی شهر تهران

فضای پیچیده شهر، انسان‌های اندیشمند را برای رهایی از مشکلات و نارسایی‌ها در رسیدن به حد متعالی زندگی به فکر اصلاح و ایجاد ساختارهای جدید شهری وادار کرده است. در هزاره سوم، فناوری اطلاعات به‌عنوان عمده‌ترین محور تحول و توسعه در جهان منظور شده و دستاوردهای ناشی از آن با زندگی مردم عجین شده است. از این رو امروزه شهر هوشمند و شهر الکترونیک به‌عنوان راهکار بی‌بدیل حل معضلات شهری مورد توجه شهرسازان و مدیران شهری واقع شده است. شهرهوشمند شهری برپایه دولت الکترونیک و آن هم با اتکا به دولتی مسئول، شفاف و پاسخگو است. شهرهوشمند تلاش می‌کند با بهره‌مندی از فناوری‌های تحول‌آفرین، شهری پاک و به دور از آلودگی‌ها را در اختیار شهروندان قرار دهد. در 2دهه اخیر، گسترش‌ فناوری اطلاعات و ارتباطات در خدمات و زیرساخت‌های شهری که زمینه‌ساز افزایش همکاری میان کنشگران اصلی شهرها شده است، شهر هوشمند را به‌وجود آورده است. این نوع شهرها زمینه‌ساز تحول در مدیریت و کنترل دولت‌ها بر شهرها شده‌اند. با نگاهی مقایسه‌ای به شاخص‌های دو راهبرد حکمرانی خوب و شهر هوشمند می‌توان دریافت که این ‌دو با یکدیگر رابطه لازم و ملزومی دارند؛ یعنی ارکان اعتراض، پاسخگویی، ثبات سیاسی، فقدان خشونت و اثربخشی دولت، از شاخص‌های حکمرانی خوب به‌شمار می‌آیند که باید در بستر ارکان مختلف شهرهوشمند تجسم و تحقق یابند. یکی از مفاهیمی که از 2دهه پیش، وارد ادبیات مدیریت دولتی شد، اصطلاح «حکمرانی خوب» است. حکمرانی خوب بر مشارکت 3بخش دولت، نهادهای مدنی و بخش خصوصی تأکید دارد که به سبب آن، امور و مسائل عمومی به‌گونه‌ای درست‌تر و بهینه‌تر اداره خواهند شد و از این رو، ارتباط درست و تعاملی 3بخش یادشده، زمینه تحقق حکمرانی خوب را در ابعاد اقتصادی، سیاسی، و اداری فراهم می‌کند. راهبرد مدیریت شهرها، به سبب سرعت فزاینده روند شهرنشینی در تمام دنیا، دچار تغییر و تحول شده و براین اساس، جدیدترین راهبرد مدیریتی شهرها با عنوان شهرهوشمند ارائه شده است. شهرهوشمند، شهری است که به خوبی با ترکیب هوشمند دارایی‌ها و فعالیت‌های سرنوشت‌ساز، مستقل و آگاه شهروندان ساخته می‌شود. بر این اساس شهر هوشمند برپایه توسعه و رشد بنیان‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... در جوامع شهری و در قالب حکمرانی خوب شهری قابل تبیین به‌نظر می‌رسد و ایران نیز از این امر مستثنا نیست. ایران، در طول 3دهه گذشته با رشد بی‌قواره شهرها روبه‌رو شده است. با توجه به مشکلات هویتی و مدیریتی تهران؛ این پرسش مطرح می‌شود که «چه نسبتی میان حکمرانی خوب و هوشمندسازی تهران وجود دارد؟ به‌نظر می‌رسد، مشکلاتی در عرصه سیاستگذاری، تصمیم‌سازی، برنامه‌ریزی، هدایت و نظارت، مهم‌ترین موانع برای حکمرانی خوب و هوشمندسازی تهران هستند. شهرهوشمند، شهری است که به خوبی در حال اجرای راه‌های رو به جلو درخصوصیات شش‌گانه (مردم هوشمند، تحرک هوشمند، حکمروایی هوشمند، زندگی هوشمند، اقتصاد هوشمند و محیط هوشمند) است و هدف آن مقابله با چالش‌های شهری از طریق استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی در خدمات و زیرساخت‌ها و همکاری بین ذی نفعان کلیدی (شهروندان، دانشگاه‌ها، دولت و صنعت و سرمایه‌گذاری در سرمایه‌های اجتماعی) است. شهرهای بسیاری پروژه‌های تحول‌گرا و طرح‌هایی به نام نوآوری شهرهوشمند را برای خدمات‌دهی بهتر به شهروندان آغاز کرده‌اند که وابسته به حکمرانی این شهرها بوده است. با نگاهی تطبیقی به شاخص‌های دو استراتژی حکمرانی خوب و شهرهوشمند می‌توان دریافت که این دو رابطه‌ای لازم و ملزوم دارند؛ به این معنا که، ارکان اعتراض و پاسخگویی، ثبات سیاسی و فقدان خشونت و اثربخشی دولت از شاخص حکمرانی خوب در بستر ارکان مختلف شهرهوشمند باید تجسم و تحقق یابند. هوشمندسازی شهرها را می‌توان یکی از ضروریات زندگی شهری عنوان کرد. اهمیت دستیابی به یک شهر هوشمند به اندازه‌ای است که شهرهایی که نتوانند به این مهم دست پیدا کنند به سرعت از مدار توسعه خارج و دچار عقب‌ماندگی عمیق خواهند شد. برای دستیابی به اقتصادی پویا و توسعه پایدار شهری باید نگاه بنیادی و جدی به مسئله هوشمندسازی داشت. امروزه شهر هوشمند و شهرداری الکترونیک به‌عنوان رویکرد نوین در عرصه مدیریت شهری مطرح است. بدون شک دستیابی به بخشی از این معیارها نیازمند زیرساخت‌های فناورانه هستند و بخش دیگر بخش نهادی مسئله است؛ درباره این موضوع باوجود اقدامات انجام شده و دغدغه‌های برنامه‌ریزان شهری و سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری، فاصله تهران تا دستیابی به شهرهوشمند پایدار زیاد است. همچنین موانع هوشمندسازی در شهر تهران را باید مورد بررسی قرار داد. نخستین مانع، مربوط به مسائل زیرساختی، فناورانه و سخت‌افزاری است و دوم موانع نهادی است که این مسائل نهادی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. حتی اگر در بخش زیرساخت، تمام موانع و مشکلات رفع شود اما نتوان مسائل نهادی، حقوقی، قانونی و فنی را حل کرد نمی‌توان به اهداف خود در زمینه هوشمندسازی دست پیدا کرد. موانع نهادی مانند فقدان مدیریت یکپارچه هوشمند، نبود تمایل دستگاه‌ها و نهادهای اجرایی برای به اشتراک‌گذاری اطلاعات در شهرهوشمند و همینطور مسائل قانونی و چالش‌های فرهنگسازی برای یک شهر هوشمند است. از طرف دیگر شهرداری تهران نمی‌تواند به تنهایی و بدون همکاری ارگان‌های دولتی، حکومتی و ارتباط نزدیک با نهادهای مدنی بار سنگین هوشمندسازی را به دوش بکشد. حرکت از حکمرانی شهری به سمت حکمروایی خوب اساس دستیابی شهرها و جوامع به توسعه پایدار است. رسیدن به حکمروایی خوب بدون شهر هوشمند و یک شهرداری الکترونیک امکان‌پذیر نخواهد بود. باتوجه به پیچیدگی‌ها و درهم‌تنیدگی مسائل شهرها، اداره شهرها بدون مشارکت فعالانه مردم و داشتن یک سرمایه اجتماعی گسترده به‌دست نخواهد آمد. خوشبختانه شهرداری تهران با تشکیل شورای راهبری باحضور متخصصان امر، مطالعات همه جانبه‌ای را برای برنامه‌ریزی و اجرا فراهم کرده است و با بهره‌گیری از مطالعات تطبیقی در کشورهای موفقی مثل ژاپن و کره‌جنوبی برنامه‌های عملی برای این امر فراهم است. امید است به‌زودی تهران به‌عنوان شهرهوشمند به‌صورت جدی و عملی به شهروندان معرفی شود.