نگاه
کرونا و فرصت نوآوری در صنعت موزه‌داری
حسن خلیل‌آبادی- رئیس کمیته میراث فرهنگی و گردشگری شورای شهر
شورای جهانی موزه‌ها برای روز جهانی موزه‌ها در سال ۲۰۲۱ و در شرایطی که همه کشورها با شرایط سخت و طاقت فرسای همه‌گیری کووید- ۱۹ و قرنطینه، دست و پنجه نرم می‌کنند، بر ترمیم عوارض برجای مانده از این بحران و راه‌های مواجهه با آنها تأکید دارد. گردشگری ایران در سال‌های۱۳۹۸و۱۳۹۹ رونق خود را از دست داد و بحران‌های بسیاری را پشت سر گذاشت.
تغییرات شدید نرخ ارز و تورم و برخی مسائل سیاسی، خسارات زیادی را به تمامی بخش‌های صنعت گردشگری کشور وارد کرد و ویروس کووید-۱۹ که یکباره تمام جهان را به ظلمات کشاند، تیر خلاصی بر پیکر نحیف و نیمه جان گردشگری کشور زد.
تأثیر ویروس کرونا بر زندگی افراد، بر کسی پوشیده نیست و همگان را از تعاملات عادی با نزدیکان بازداشته و حسرت در آغوش کشیدن عزیزان تا تغییر سبک زندگی و نحوه فعالیت مشاغل را به‌دنبال داشته و تمامی فعالیت‌های ما را چه در زمان قرنطینه و چه در زمان بازگشایی فعالیت ها، تحت‌تأثیر قرار داده است.
متأسفانه با وجود آنکه ساعات بیشتری را در خانه گذراندیم و به‌نظر می‌رسید اوقات فراغت بیشتری داشتیم، امکان تفریح و گذران وقت در فضاهای عمومی وجود نداشت و همین امر سبب تغییر عادات تفریح و استفاده از اوقات فراغت شد.
بیشترین آسیب را در حوزه گردشگری خصوصا در بخش موزه‌ها شاهد بوده‌اند و اغلب بخش‌های این صنعت رکود بی‌سابقه‌ای را تجربه کرده‌اند که به‌نظر می‌رسد این بحران تا پایان انجام واکسیناسیون عمومی تداوم داشته باشد.
پیمایش‌هایی که توسط ایکوم و دیگر سازمان های بین‌المللی انجام شده حکایت از وضعیت وخیم موزه‌ها، فعالان و متخصصان موزه داری و وضعیت بد اقتصادی، اجتماعی و مشکلات روحی و روانی شاغلان این عرصه دارد. پاندمی کووید-۱۹ موزه‌ها را به طرق مختلف تحت‌تأثیر قرار داد؛ حال آنکه متأسفانه مادامی که بحران اقتصادی در سراسر جهان ادامه دارد و موزه ها بسیاری از نیروهای کار خود را از دست می دهند، این نگرانی وجود دارد که بسیاری از موزه‌ها مشکلات بسیاری در زمینه نگهداشت و محافظت از مجموعه‌های خود داشته باشند و میراث فرهنگی بشریت در معرض خطر قرار گیرد. طبق آمار منتشر شده توسط شورای جهانی موزه داری در ماه می سال ۲۰۲۰، حدود ۹۵ درصد از موزه های جهان در شرایط پاندمی کرونا به حالت تعطیل و یا نیمه تعطیل درآمدند.
در ماه‌های سپتامبر و اکتبر۲۰۲۰ با وجود بازگشایی چند موزه در اروپا و آسیا، موزه‌های مناطقی همچون آمریکای لاتین و کارائیب کماکان تعطیل بودند؛ از این‌رو مسئولان امر شروع به بهبود زیرساخت های فناوری و ارتقای فعالیت‌های مجازی خود کردند و از طریق فعالیت در شبکه های اجتماعی، برگزاری تورهای مجازی و رویدادهای زنده در موزه‌ها و انتشار آنها در این شبکه‌ها به فعالیت خود ادامه دادند. با این حال طبق پیمایش های صورت گرفته توسط همین شورا، با ادامه همه‌گیری کرونا، قریب به ۱۱درصد کارکنان موزه ها به‌صورت موقتی کنار گذاشته شدند و قرارداد کاری ۱۶درصد کارکنان تمدید نشد.
موزه‌های خصوصی مجبور به تعدیل نیرو و کاهش حدود ۳۰درصدی کارکنان خود شدند و حدود ۲۸درصد از متخصصان موزه داری مجبور به تغییر شغل خود شدند. مشکلی که همه موزه‌ها با آن دست به گریبان هستند، هزینه بالای نگهداری موزه‌ها و درآمد بسیار اندک آنان در ایام همه گیری کروناست و همین امر عمده مسئولان این حوزه را مجبور به تعدیل نیرو و کاهش فعالیت‌های مجموعه کرد.
با این حال نمی‌توان از نوآوری‌ها و فرصتی که ویروس کرونا در صنعت موزه داری به همراه داشت، چشم‌پوشی کرد، چرا که در این برهه، اقداماتی روی داد که تا پیش از کووید-۱۹ به آن اندیشیده نشده بود. امکان بازدید مجازی از موزه‌های لوور، متروپولیتن، بریتانیا و آکروپولیس تا موزه های ایران و تورهای مجازی همگی برای نخستین بار فرصتی را فراهم آوردند تا افراد در خانه‌هایشان از موزه‌هایی بازدید کنند که همواره رؤیای بازدید از آنها را در سر می‌‌پروراندند. حال این موضوع به یکی از موضوعات کلیدی برای جوامع تبدیل شده تا از ظرفیت موزه‌ها برای ایجاد پایداری فرهنگی در جوامع بهره گیرند. اکنون برای ما هم زمان آن فرا رسیده تا در ارتباطات با جوامع، تجدید نظر کنیم، بر غنای فرهنگ خود بیفزاییم و از موزه‌ها در جهت دستیابی به پایداری فرهنگی بهره گیریم.
لذا بر ماست که به‌عنوان مدیریت شهری از ظرفیت‌های خلاق فرهنگی به‌عنوان پیشروهای احیا و بازآفرینی فرهنگ در دوران پساکرونا حمایت کنیم و با ایجاد مدیریت یکپارچه موزه‌ها، خانه موزه‌ها و باغ موزه‌های تحت تملک شهرداری تهران از طریق ایجاد سازمان گردشگری از ظرفیت این صنعت در جهت دستیابی به پایداری فرهنگی استفاده کنیم. سازمان بین‌المللی موزه‌ها، شعار روز جهانی موزه‌ها در سال۲۰۲۱ را «آینده موزه‌ها، احیا و تصویرسازی مجدد» تعریف کرده و موزه‌ها و متخصصان موزه‌داری را به ایجاد، تصویرسازی و به اشتراک گذاشتن تجارب خلق ارزش و مدل‌های جدید کسب‌وکار برای سازمان های فرهنگی و ارائه راه‌حل‌های نو برای مواجهه با چالش‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی عصر حاضر دعوت کرده است. امید است که شهرداری تهران نیز ضمن ایجاد سازمان گردشگری شهرداری تهران و ایجاد مدیریت یکپارچه موزه‌ها و مراکز گردشگری تحت تملک شهرداری و با بهره‌گیری از تجربیات جهانی و فراهم آوردن زیرساخت‌های فناوری، خود را برای مواجهه با بحران‌های پساکرونا مهیا سازد و با به کارگیری ظرفیت موزه‌ها به پایداری فرهنگی اجتماعی دست یابد.