دیپلماسی شهری؛ سرمایه مردم‌نهاد

الهام فخاری ـ رئیس شورای استان تهران


هنگامی که سخن از ارتباط و ارتباط متقابل سازنده به میان می‌آید دیپلماسی واژه‌ای پرکاربرد و نام آشناست. دیپلماسی به چیستی و چگونگی ارتباط میان کشورها و ملت‌ها بازمی‌گردد و بیشتر مفهومی بین‌المللی است. این مفهوم در معنای پایه به چگونگی رابطه‌ رسمی و بنیادی میان دولت‌ها اشاره دارد. افزون بر این برداشت بنیادی از مفهوم دیپلماسی با دگرگونی‌های تاریخی نظام بین‌الملل و پررنگ شدن نقش بازیگران غیردولتی و افکار عمومی گونه‌ها یا برداشت‌های تازه‌ای از دیپلماسی در کنار دیپلماسی رسمی به میان آمده است. یکی از گونه‌ها یا لایه‌های دیپلماسی که از سوی برخی کشورها به‌خوبی به‌کار می‌رود، دیپلماسی عمومی است. دیپلماسی عمومی ارتباط میان ملت‌ها و کشورها با به‌کارگیری توانایی‌ها و سویه‌های ارتباطی عمومی به شمار می‌رود. دیپلماسی عمومی را در سپهره افکار عمومی و به مثابه پشتیبانی‌کننده‌ دیپلماسی رسمی و ارتباط‌های بین‌المللی هم برشمرده‌اند. در میانه‌ ارتباط‌های بین‌المللی لایه‌هایی مانند دیپلماسی فرهنگی، دیپلماسی هنری و دیپلماسی شهری هم نقشی هم‌افزا در کنار دیپلماسی عمومی دارند.
دیپلماسی شهری را موازی با موضوع‌هایی که پیوندی سرراست با شهروندان داشته می‌دانند که درآمیخته با گردشگری، خواهرخواندگی شهرها و همچنین سازمان‌های مردم‌‌نهاد ‌‌و تعاملات ‌فرهنگی و گسترش ارزش‌ها و هنجارها می‌تواند بر‌ کارکرد‌ دیپلماسی عمومی اثرگذار باشد. دیپلماسی عمومی توسعه ‌و ‌بهسازی‌ رابطه‌های بین ملت‌ها و ‌شهروندان، ارتباط با افراد ‌کلیدی، برقراری رابطه‌های راهبردی در سیاست خارجی از دستاوردهای دیپلماسی عمومی است که دیپلماسی شهری می‌تواند بر چیستی و چگونگی آن نقش‌آفرین و سودمند باشد. در این راستا هر چه شهرها بتوانند جایگاه و کارکرد خود را از سطح ملی به سطح منطقه‌ای و یا بین‌المللی گسترش دهند بهبود دیپلماسی‌ (مردم – دولت) رسمی و عمومی در کشور چشمگیرتر خواهد شد و زمینه‌های گردشگری‌، سرمایه‌گذاری، ارتباط و همسازی هویت‌های فرهنگی بهتر فراهم می‌شوند.
تهران پایتخت جمهوری اسلامی ایران، دربردارنده‌ جمعیتی نزدیک به 10میلیون نفر، دربردارنده‌ سرمایه‌های فرهنگی، هنری و ارتباطی است که نقش مدیریت شهری (شورا و شهرداری) آن را فراتر از محدوده‌ها و حریم شهری بازگو می‌کند. تهران از زیرساخت‌های ارتباطی، برساخته‌های هنری، فرصت‌های گردشگری و ویژگی‌های گیرایی برخوردار است که در میان فشردگی‌های روزمره و کدری رابطه‌های اداری و فشار سیاسی کمتر به چشم آمده‌اند. در سپهره کار شهری تهران بازیگران محلی و کنشگران نهادهای مردمی شورایی هم از سرمایه‌های فرهنگی ارزنده‌ای برای پدیدآوری و پایداری و گسترش ارتباط میان شهرها، مردم و فرهنگ‌ها برخوردار هستند که بر قدرت نرم اجتماعی کشور افزوده است.
دیپلماسی شهر می‌تواند برآمده از کار هماهنگ سازمان‌های مردم‌نهاد هم باشد. این نمود از دیپلماسی در نتیجه‌ای نوآوری سازمان‌های مردم‌نهاد به یک همکاری فراگیرتر تبدیل می‌شود‌ و در واقع دیپلماسی شهری روندی بالنده است که در آن پس از مدتی همکاری به‌وجود می‌آید و این سازمان‌های مدنی مردم‌نهاد بنیان دیپلماسی‌های شهر هستند (خسروی و همکاران، 1398).
شهرها باهدف نشان دادن توانایی‌ها و علاقه‌مندی‌های خود، ارتباط و تعهدهایی را با دیگر بازیگران بین‌المللی ازجمله نهادها، سازمان‌ها و شهرهای گوناگون به دوش می‌گیرند. دیپلماسی شهری نوعی از تمرکززدایی از ارتباطات بین‌المللی است که شهرها بازیگران اصلی آن هستند ‌(نجاتی حسینی، 1390). دیپلماسی شهری، چالش‌های بومی در پیوند با سیاست‌های فرهنگی و اقتصاد‌ را هم دربر می‌گیرد. دیپلماسی شهری را در پدیدآیی و پایدارسازی صلح و آشتی میان ملت‌ها و کشورها هم کارا می‌دانند. چنان که بازگو شد امروزه بایستگی دیپلماسی شهری به مثابه یک محور برجسته‌ کار مدیریت شهری در پایتخت بر کسی پوشیده نیست. با این همه دیپلماسی شهری پیش‌بایسته‌هایی دارد تا بتواند بر رابطه‌های میان ملت‌ها و دولت‌ها اثری سازنده و پیش‌برنده داشته باشد. از برجسته‌ترین این پیش‌بایسته‌ها این است که باید نگهداشت و بالندگی فرهنگی اجتماعی و هنری شهری بخشی از کار اصلی، برنامه‌های توسعه شهری و رکن کلیدی مدیریت ابرشهری چون تهران باشد. گردشگری شهری، بالندگی و فراوری هنری و زیست فرهنگی شهر و شهروندان موضوع‌هایی جانبی و حاشیه‌ای نیستند بلکه کانون رویکرد جامعه‌مدار و انسان‌محور شهری به شمار می‌روند. روشن است که پیشبرد دیپلماسی شهری تنها از راه سفرهای متقابل هیأت خارجی شدنی نیست بلکه نیازمند بسترسازی برای تبادل تمدنی و هم‌سازی فرهنگی است. در پیشینه‌ مدیریت شهری تهران به‌ویژه پس از پایان جنگ تحمیلی از دیرباز دیپلماسی شهری یکی از کارویژه‌های بنیادی بوده است. برپایی فرهنگسراها، خرید و بازسازی خانه‌های تاریخی، فرهنگی و هنری، گسترش و بازپردازی پیمان‌های خواهرخواندگی شهری، گسترش کار سازمان‌های مردم‌نهاد شهری برخی از کارهای اثربخش مدیریت شهری به شمار می‌روند. در دوره شورای پنجم هم می‌توان به کنشگری اعضای شورا و شهردار در ارتباط با نهادهای جهانی، ارتباط میان مدیران شهری پایتخت‌های جهان، برگزاری رویدادهای فرهنگی و هنری بین‌المللی و گسترش مناسبات اقتصادی میان مدیران شهری بین‌المللی یاد کرد. کاربست هنر در کاهش آسیب‌های اجتماعی، کارویژه‌ هنر عمومی شهری، رویدادها و روندهای ستاد توان‌افزایی و هماهنگی سازمان‌های مردم‌نهاد و مصوبه الزام شهرداری تهران به برپایی سازمان گردشگری شهری هم برخی از دستاوردهای این دوره از شورای اسلامی هر تهران بوده که به‌راستی زیرساخت‌هایی برای گسترش و بهبود توانایی در زمینه دیپلماسی شهری به شمار می‌روند. کنشگری از راه پویش‌های فرهنگی و رسانه‌ای بخش دیگری از دیپلماسی شهری و دیپلماسی عمومی است. در این راستا افزون بر پویش‌های فراگیر شهروندی و هم‌پیوند با چگونگی زیست مردم در شهرها، با شدت یافتن تحریم‌های ظالمانه علیه مردم ایران و همچنین همه‌گیری کووید-19 «نه به تحریم، نه به کرونا» از سوی اعضای شوراهای شهری و روستایی استان تهران آغاز شد و در سطح کشور گسترش یافت. پیام بین‌المللی به بازیگران و سیاستگذاران شهری برای کاهش بازدارندگی میان ملت‌ها در سویه‌هایی اثرگذار بود و به بهبود مناسبات میان مدیریت‌های محلی و بومی و شوراها یا انجمن‌های شهری انجامیده است. آنچه روشن است ارتباط میان ملت‌ها و دولت‌ها امروزه فراتر از چارچوب‌های سنتی رسمی و در بستر رسانه‌های گروهی و میان شهرها و شهروندان جریان دارد. دیپلماسی شهری زمینه‌ای برای کنشگری پویا، توان‌افزایی و سرمایه‌سازی و شادابی جامعه در پیوند با دیگر شهرها و ملت‌هاست. تهران به مثابه پایتخت و هم به منزله‌ ابرشهری 10میلیون نفری برخوردار از پیشینه‌ و سرمایه‌های تاریخی، هنری، فرهنگی، اقتصادی، آموزشی و اجتماعی کم‌نظیر از توان و فرصت ویژه‌ای در دیپلماسی شهری برخوردار است. این فرصت را نباید به چند سفر خارجی میان مدیران شهری محدود کرد، بلکه باید نقش شوراهای شهری را در گسترش و پربارسازی پیوندهای جهانی و دیپلماسی شهری برجسته‌تر کرد و از این سرمایه مردم‌نهاد و کارکرد فرهنگی به درستی بهره گرفت.