ورود دیرهنگام اروپا به صحنه دیپلماسی واکسن

بالاخره کشورهای اروپایی هم بعد از اینکه ذخایر واکسن کرونای موردنیاز خود را تأمین کردند، آماده می‌شوند تا وارد رقابت سیاسی توزیع واکسن در جهان شوند. بعد از ماه‌ها که برنامه واکسیناسیون اتحادیه اروپا به‌صورت آرام و نامتوازن پیش می‌رفت، بالاخره میزان عرضه از تقاضا جلو زد و حالا دست این قاره باز است تا فرایند ارسال واکسن به کشورهای فقیر را آغاز کند. در این میان، کشورهای اروپایی در راستای توسعه دیپلماسی واکسیناسیون، قصد دارند واکسن‌های مازاد خود را به مناطقی بفرستند که از نظر سیاسی و استراتژیک برایشان آورده داشته باشد.
وب‌سایت پولیتیکو در گزارشی نوشته که برخی از کشورهای اروپایی همکاری با برنامه کوواکس را که با هدف توزیع عادلانه واکسن در کشورهای جهان از سوی سازمان بهداشت جهانی فعالیت می‌کند، کافی می‌دانند، اما برخی دیگر ترجیح می‌دهند که اروپا کانال مستقلی برای اهدای واکسن ایجاد کند تا اهداف ژئوپلیتیک این اتحادیه نیز برآورده شود. اروپایی‌ها تا قبل از اینکه جو بایدن اعلام کند آمریکا 4میلیارد دلار به برنامه کوواکس کمک می‌کند، بزرگ‌ترین حامی مالی این مکانیسم بودند. امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه و اورسلا فون درلاین، رئیس کمیسیون اروپا ازجمله افرادی بودند که به راه‌اندازی کوواکس کمک کردند.
اما سلطه کشورهای ثروتمند بر بازار واکسن، دست کوواکس را بسته است. به‌گفته گیان گاندی، یکی از مسئولان یونیسف که با کوواکس همکاری می‌کند، این برنامه مجبور است با این واقعیت که کشورهای ثروتمند، ایمن‌سازی مردم کشورهای خود را در اولویت قرار داده‌اند، کنار بیاید.
هدف اولیه کوواکس، خرید واکسن برای همه کشورها چه فقیر و چه ثروتمند و توزیع عادلانه جهانی آن بود. قرار بود که هر کشوری با هر میزان از ثروت و اهمیت ژئوپلیتیک،20درصد جمعیت خود را از طریق واکسن تامین شده از طریق کوواکس واکسینه کند. مشکل اما از آنجا آغاز شد که درحالی‌که اروپا در ابتدا قول حمایت مالی از کوواکس را داده بود، با پیش‌خرید کردن بیشتر ذخایر واکسن در مراحل آزمایشگاهی، سهمیه ناچیزی را برای کوواکس باقی گذاشت. اخیرا هم این برنامه جهانی با مشکل اوج گرفتن کرونا در هند و کاهش چشمگیر صادرات واکسن از سوی این کشور روبه‌رو شده است؛ بنابراین حالا کوواکس در تکاپوست تا از هر منبعی که می‌تواند واکسن تأمین کند. این برنامه قبول کرده که با توجه به موانع تولید واکسن، تعداد دوزهای ارسالی به کشورها کمتر شود، اما سرعت توزیع آن افزایش پیدا کند.

رقابت با روسیه و چین
کوتاهی اروپا در کمک به واکسیناسیون جهانی موجب شد تا کشورهایی مانند روسیه و چین از فرصت استفاده کنند و این جای خالی را با توزیع واکسن‌های خود ازجمله در منطقه بالکان پر کنند. حتی هند نیز تا قبل از اینکه درگیر موج دوم کرونا شود، واکسن‌های زیادی را به کوواکس تحویل داده بود. حالا بروکسل متوجه این موضوع شده و قصد دارد وارد این رقابت شود و دست‌کم به ایمن‌سازی کشورهای همسایه خود در شرق این بلوک، کمک کند. یک دیپلمات ارشد اروپا به پولیتیکو گفته است که بهترین پاسخ به نفوذ روسیه و چین، تمرکز بر حیاط خلوت اروپاست: «تا وقتی که همه کشورهای اروپا واکسینه نشوند، این قاره ایمن نمی‌شود. راهکار سریع برای رسیدن به این هدف، واکسیناسیون سریع بالکان غربی و کشورهای شرق اروپاست.»
کمیسیون اروپا اخیرا سعی کرده اطلاع‌رسانی گسترده‌ای درباره برنامه‌های خود در زمینه توزیع واکسن انجام بدهد. مسئولان این قاره ادعا می‌کنند صادرکننده اصلی واکسن هستند و اجازه داده‌اند 200میلیون دوز واکسن دست‌کم به 44کشور ثروتمند و فقیر ارسال شود؛ یعنی میزانی برابر با حجمی که برای شهروندان اروپا توزیع شده است.
با این حال، بروکسل احساس می‌کند اقداماتش آنطور که باید مورد توجه قرار نگرفته است؛ بنابراین حالا که به‌نظرمی‌رسد ذخایر واکسن اروپا بیشتر شده، کشورهای این قاره مصمم هستند که دیگر فقط به کوواکس متکی نباشند و خودشان مکانیسم خاصی را برای اهدای واکسن به کشورهای کم‌برخوردار در پیش بگیرند. درحقیقت، یکی از مشکلات اصلی اروپا بی‌اعتمادی به کوواکس است. خیلی از دیپلمات‌های اروپایی به شکست این برنامه در مذاکره با شرکت‌های دارویی اشاره می‌کنند. البته این افراد نمی‌گویند که پیش‌خریدهای گسترده قاره اروپا یکی از دلایل مهم ناتوانی کوواکس در تامین واکسن بوده است.

ایده گروه اروپا
حدود یک سال پیش، فرانسه ایده‌ای را مطرح کرد که براساس آن کشورهای اروپایی 5درصد از ذخایر واکسن خود را با برچسب «گروه اروپا» به‌صورت مستقیم به کشورهای دیگر تحویل دهند، اما این ایده به‌دنبال بحران ناگهانی کمبود واکسن در داخل این قاره به اجرا نرسید.
اوایل زمستان سال گذشته کمیسیون اروپا وعده داد که ایده مکانیسم «توزیع واکسن اروپا» را دنبال خواهد کرد و تا زمانی که کوواکس بتواند میزان قابل‌توجهی واکسن به کشورهای فقیر بدهد، آن را ادامه می‌دهد. درواقع، برنامه این است که در کنار حمایت از کوواکس، اروپا مکانیسم مستقل دیگری هم برای اهدای واکسن داشته باشد. این ایده همچنین به کشورهای اروپایی اجازه می‌دهد کشورهای هدف را خودشان با توجه به سیاست‌ها و روابط دیپلماتیکشان تعیین کنند؛ برای مثال برخی به حوزه بالکان، تعدادی به آمریکای لاتین، عده‌ای به آسیا و برخی به آفریقا کمک کنند.

مازاد واکسن
این روزها برعکس ماه‌های اولیه آغاز واکسیناسیون، خیلی از رهبران اروپا با یک مشکل کاملا متفاوت روبه‌رو هستند؛ مازاد واکسن. برای مثال سوئد و فنلاند اعلام کرده‌اند که می‌توانند دوزهای مازاد خود را به کشورهای نیازمند ارسال کنند. از سوی دیگر دانمارک که استفاده از واکسن‌های آسترازنکا و جانسون‌اندجانسون را به‌دلیل گزارش موارد نادر لخته خون متوقف کرده، هنوز تصمیمی برای ذخایر واکسن‌های خود نگرفته؛ این در حالی است که اعتبار آنها حدود 2‌ماه دیگر تمام می‌شود.
رومانی در 3‌ماه گذشته 305هزار دوز واکسن به کشور همسایه‌اش مولداوی اهدا کرده و قرار است بعد از این ماهانه 200هزار دوز واکسن به این کشور بفروشد. اتحادیه اروپا نیز‌ ماه میلادی گذشته بعد از 4‌ماه چانه‌زنی بالاخره برنامه ارسال 650هزار دوز واکسن به کشورهای بالکان غربی را نهایی کرد، البته بعد از آنکه روسیه و چین واکسن‌های تولیدی خود را به این کشورها فرستادند و توانستند جای پای خود را در بالکان محکم کنند.
مکرون هم به سهم خود زمستان سال گذشته دوباره ایده اختصاص 5درصد واکسن‌ها به آفریقا را به‌عنوان روشی برای مقابله با نفوذ مسکو و پکن مطرح کرد. پاریس درنهایت تصمیم گرفت این کار را با تحویل 500هزار دوز واکسن به مکانیسم کوواکس انجام بدهد. نخست‌وزیر اسپانیا اما‌ ماه گذشته اعلام کرد وقتی که 50درصد بزرگسالان این کشور واکسینه شدند، 5تا 10درصد واکسن‌های مازاد خود را به آمریکای لاتین می‌فرستد.
آلمان بعد از آمریکا دومین کشوری است که به کوواکس کمک نقدی کرده است، اما به جای پیشگام شدن در اهدای واکسن، تصمیم گرفته همچون دیگر کشورهای اروپایی، ابتدا خود واکسن کافی دریافت کند و بعد وارد فاز مرحله کمک به دیگر کشورها شود.
استکهلم اما در این زمینه پیشگام بوده است؛ سوئد بدون هیچ شرطی وعده داده طی سه‌ماهه دوم سال‌جاری میلادی یک‌میلیون دوز واکسن آسترازنکا به کوواکس اهدا ‌کند. اولسون فرید، وزیر توسعه بین‌المللی سوئد می‌گوید: نگرانی‌ها از عقب افتادن از کشورهایی مانند روسیه و چین قابل درک است، اما راه‌حل این مشکل اتخاذ مکانیسم جداگانه نیست، بلکه بهتر است کمک‌ها از طریق کوواکس انجام شود. هدف حفاظت از همه افراد در برابر ویروس است؛ نه رقابت سیاسی. اما به‌نظرمی‌رسد بیشتر رهبران اروپا ترجیح می‌دهند وارد رقابت ژئوپلیتیک شوند. جمعی از آنها ازجمله مکرون و نخست‌وزیران سوئد، بلژیک و دانمارک چند روز پیش در بیانیه‌ای خطاب به ریاست شورای اتحادیه اروپا خواستار راه‌اندازی فوری مکانیسم توزیع واکسن اروپا شدند. در این نامه آمده است: «واکسن تبدیل به یک موضوع امنیتی شده است و اروپا نمی‌تواند از آن جا بماند.» اما نهادهای بین‌المللی ازجمله اتحادیه واکسن «گاوی» (Gavi) سعی دارند تا اروپا را متقاعد کنند که واکسن‌های مازاد خود را از طریق کوواکس اهدا کند؛ نه کانالی جداگانه. به اعتقاد آنها، تحویل به کوواکس هم هزینه‌های انتقال پول و هم مشکلات حقوقی توزیع واکسن را کاهش می‌دهد.