محیط زیست
پایش تمام ایرانی خلیج‌فارس
سیدمحمد فخار- خبر‌نگار
قرارداد 5ساله پایش آب و رسوبات خلیج‌فارس و دریای عمان منعقد شد تا به‌زودی شناور بومی از بندرعباس کار کاوش و پایش را آغاز کند. در این قرارداد که با عنوان «پروژه پایش 5ساله جامع دریایی سواحل خلیج‌فارس و دریای عمان» پنجشنبه گذشته با حضور اینترنتی ریاست‌جمهوری آغاز شد، قرار است سواحل و بستر آبهای جنوبی ایران کاوش و پایش شود.
پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست، هفته گذشته در این‌باره از انعقاد قراردادی با پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی خبر داده بود که قرار است آب و رسوبات خلیج‌فارس و دریای عمان را طی 5سال پیش‌رو پایش کند.
به‌گفته احمدرضا لاهیجان‌زاده، معاون محیط‌زیست دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست، پایش آبهای خلیج‌فارس و دریای عمان از طریق کشتی تحقیقاتی، اقدام بسیار خوبی در راستای حفظ محیط‌زیست این منطقه است.
براساس اطلاعاتی که همشهری به آن دست یافته، براساس این قرارداد، هرسال 2بار یک کشتی از عمان تا اروند در آبادان به‌طور گسترده از منابع آبی نمونه‌برداری انجام می‌دهد تا میزان آب و رسوبات دریا پایش شود. این پایش در عین اهمیت و حساسیت منطقه، از 15سال پیش تاکنون، انجام نشده بود. اما اکنون با تجهیزات نوین و ابزارهای مناسب بار دیگر آغاز شده است تا به‌زودی کشتی کاوشگر مخصوص برای انجام کار پایش حرکت کند.
اهمیت پایش منطقه
خلیج‌فارس و دریای عمان محل عبور بی‌وقفه شناورهای سبک و سنگین هستند که آلودگی‌های فراوان نفتی و غیرنفتی برای آبهای جنوبی کشور به‌همراه می‌آورند. برخی از این آلودگی‌ها به‌ویژه رسوب فلزات سنگین در اعماق دریا موجب خسارت فراوان به بستر دریاها می‌شود و تهدید جدی برای مرجان‌ها و دیگر آبزیان است. در کنار این تهدید، صید ترال که در سال‌های اخیر در این 2دریا افزایش یافته به بسترتراشی‌های متعدد منجر شده است که ادامه حیات در این عرصه آبی را با چالش جدی مواجه می‌کند. بدین‌ترتیب پایش آب و رسوبات خلیج‌فارس و دریای عمان ضرورتی برای ادامه حیات آنهاست که می‌تواند خطرات احتمالی آلودگی عرصه آبی را با نظارت مستقیم به کمترین حد ممکن برساند.
جزئیات عملیات پایش
باتوجه به اهمیت محیط دریایی خلیج‌فارس، تنگه هرمز و دریای عمان از نظر منابع زیستی و غیرزیستی و مسائل راهبردی گوناگون و وجود تهدیدهای روزافزون بر این محیط دریایی ارزشمند، تدوین یک برنامه پایش بلندمدت در همه زمینه‌های مرتبط با آن ضروری است. پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی از سال96 تاکنون با به کارگیری شناور کاوشگر خلیج‌فارس و بهره‌گیری از تجهیزات پیشرفته اندازه‌گیری و نمونه‌برداری، موفق به انجام گشت‌های پایشی شده است. در این گشت‌ها مطالعه و کنترل علائم زیستی و غیرزیستی خلیج‌فارس، تنگه هرمز و دریای عمان در حوزه‌های مرتبط انجام شده است. مطالعات منظمی در حوزه‌های مختلف شامل اقیانوس‌شناسی فیزیکی، اقیانوس‌شناسی شیمیایی، اقیانوس‌شناسی زیستی، زمین‌شناسی دریایی، اقیانوس‌شناسی ماهواره‌ای، علوم جوی و فناوری و مهندسی دریا در یک شبکه پایش مشخص با برنامه زمانی معلوم، پیش‌بینی شده است که پروژه 5ساله پیش‌رو در این بخش‌ها، قرار است ابعاد جدیدی از حیات آبی و رسوبات منطقه را پدیدار سازد.
شناور مخصوص
شناوری که قرار است کار پایش در خلیج‌فارس و دریای عمان را انجام دهد، «کاوشگر خلیج‌فارس» نام دارد. این شناور 50متری تمام ایرانی، از بهمن1395 در خلیج‌فارس به آب انداخته شده و در اختیار پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی است. در اختیار داشتن شناور تحقیقاتی برای هر کشوری به‌منظور انجام مطالعات و آزمایش‌های میدانی در سطح و زیر دریا، زمینه‌ساز پیشرفت تحقیقاتی و بهره‌مندی از مزایای آن در حفظ محیط‌زیست است. کاوشگر خلیج‌فارس نیز با 167تن وزن و 12نات سرعت می‌تواند تا 40روز کار پایش مستمر پهنه‌های آبی را انجام دهد و از امکانات گسترده نیز برخوردار است.
پیشینه علمی کاوش
در فاصله سال‌های 96 تا 98، با توجه به عدم‌شناخت کافی از فرایندهای فیزیکی، شیمیایی و زیستی حاکم بر خلیج‌فارس و دریای عمان و عدم‌اطلاع دقیق از تغییرات زمانی کوتاه‌مدت که شامل دوره‌های ماهانه و سالانه می‌شود، علائم و فاکتورهای محیطی، برنامه‌ریزی برای پایش در برخی ایستگاه‌های منتخب در خلیج‌فارس، تنگه هرمز و دریای عمان با فرکانس زمانی 4بار در سال انجام شد. حالا قرار است این برنامه طی 5سال پیش‌رو 10بار انجام شود که دوره گشتزنی در پروژه پایش آب و رسوبات خلیج‌فارس و دریای عمان، سالانه 2بار خواهد بود.
فعالیت کاوشگر خلیج‌فارس در محدوده آبهای خلیج‌فارس، تنگه هرمز و دریای عمان در فصول مختلف سال صورت گرفت و کاوش‌ها در دوره‌های دی‌ماه1396، اردیبهشت1397، شهریور و مهر1397، آذر و دی1397، اردیبهشت1398و آذر1398 انجام شد. درمجموع، طی حدود 80روز ماموریت دریایی، 150ایستگاه (با احتساب تکرارهای فصلی در برخی از ایستگاه‌ها) مورد اندازه‌گیری و نمونه‌برداری قرار گرفت و از نظر پوشش جغرافیایی از دهانه اروند در شمال غرب خلیج‌فارس تا روبه‌روی خلیج چابهار در دریای مکران را پوشش داد. در این گشت دریایی نمونه‌برداری از آب و رسوب و شناورزی‌های دریایی از مناطق کم‌عمق نزدیک ساحل با عمق حدود 10متر تا اعماق بیش از هزارمتر در دریای عمان انجام شد. البته تمرکز گشت‌ها روی تنگه هرمز و بخش شرقی خلیج‌فارس بود و کار پایش انجام و دستاوردهای آن در اختیار پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی قرار گرفت.
پایش پهنه‌های آبی جنوب
کرانه‌های خلیج‌فارس و دریای عمان، ساحل نفتی گازی، شیلاتی، تجاری و سکونتی محسوب می‌شود. در طول کرانه‌های خلیج‌فارس نقش ارتباطات و حمل‌ونقل دریایی ناشی از تجارت ملی و بین‌المللی، قانونی و غیرقانونی، فعالیت‌های ناشی از نفت و گاز و ماهیگیری و شیلات، 3رویکرد اصلی اقتصادی در این نوار ساحلی محسوب می‌شود.
کرانه دریای عمان نیز از منظر موقعیت جغرافیایی و طبیعی، ژرفای آبهای ساحلی، تعدد خورها، نزدیکی بدون واسطه به بنادر اصلی آسیا و ده‌ها امتیاز دیگر، مخصوصاً از نظر تجارت و بازرگانی بین‌المللی، شیلات و صنایع ویژه بالقوه بهترین ساحل ایران برای توسعه اقتصادی است.
شرایط سخت اقلیمی، آلودگی آبهای ساحلی، فرسایش، روان‌گرایی و لرزه‌خیزی بالای منطقه ساحلی خلیج‌فارس و دریای عمان، کمبود تاسیسات و زیرساخت‌های گردشگری، تنگناهای اقتصادی معیشت ساحل‌نشینان و تخریب محیط‌زیست، تردد زیاد شناورهای حمل نفت، افزایش تقاضا برای احداث سازه‌های دریایی، توسعه مناطق ویژه و آزاد اقتصادی بدون توجه به برنامه‌ای هماهنگ ازجمله مهم‌ترین نقاط ضعف در این پهنه ساحلی به شمار می‌رود. وجود ذخایر عظیم نفت و گاز در خلیج‌فارس (66 تا 57درصد ذخایر نفتی جهان) و ترافیک حمل‌ونقل دریایی بالا در این محیط و متعاقب آن در دریای مکران، سبب شده است تا این پهنه آبی تنش‌های زیست‌محیطی جدی را تجربه کند و سواحل بیشتری از این فعالیت‌ها آسیب ببیند. بنابراین برنامه پایش 5ساله با محور قراردادن این مخاطرات، قرار است راهکارهای مهم حفظ زیست‌بوم پهنه‌های آبی خلیج‌فارس و دریای عمان را به سازمان حفاظت محیط‌زیست ارائه دهد.
