ترکیه در مسیر تنش‌زدایی

منطقه خاورمیانه بار دیگر شاهد چرخش‌های پر سرعت ترکیه در سیاست خارجی است؛ کشوری که طی دهه‌های گذشته به تغییر و نرمش‌های سریع در سیاست‌های خارجی براساس تحولات بین‌المللی مشهور شده است. بر این اساس، ترکیه‌ای که تا چند سال پیش به محور جذب مخالفان عربستان سعودی، امارات، مصر و حتی اسرائیل تبدیل شده بود حالا پس از پیروزی بایدن، گام‌های مهمی برای بهبود روابط با هریک از این بازیگران منطقه‌ای برمی‌دارد. البته در این میان، اصرار آنکارا برای تقویت روابط با مصر و در درجه دوم عربستان، از همه پر رنگ‌تر است. کودتای سال2013 ژنرال سیسی با حمایت عربستان و امارات علیه دولت اسلامگرای محمد مرسی، نقطه آغاز اختلافی بود که بحرانی 8ساله در روابط آنکارا با مهم‌ترین پایتخت‌های عربی را به‌دنبال داشت. اکنون برای نخستین‌بار پس از 8سال بحرانی، هیأت‌های سیاسی 2کشور برای رایزنی و مذاکرات مستقیم به پایتخت‌های یکدیگر سفر می‌کنند. پارلمان ترکیه، روز دوشنبه و همزمان با ورود یک هیأت از نمایندگان مجلس مصر به این کشور، طرحی را برای تاسیس «شورای دوستی مصر و ترکیه»، متشکل از دیپلمات‌ها، سیاستمداران، تجار و نمایندگان رسانه‌ها به تصویب رساند.

عادی‌سازی گام به گام
روزنامه ینی‌شفق، نزدیک به رئیس‌جمهور ترکیه روز گذشته در گزارشی از چشم‌انداز 3مرحله‌ای برای عادی‌سازی‌ روابط مصر و ترکیه خبر داد. نکته قابل توجه این است که ینی‌شفق در سال‌های گذشته، کانون شدیدترین حملات رسانه‌ای علیه دولت ژنرال سیسی در مصر بود، اما حالا با لحنی به کلی متفاوت از «آشتی 2کشور مسلمان و قدرتمند در منطقه» استقبال می‌کند. 3مرحله مورد نظر ینی‌شفق برای عادی‌سازی‌ روابط آنکارا و قاهره به این ترتیب است:
1- توقف حملات لفظی سیاستمداران 2کشور: این مرحله عملا با استقبال گرم وزیر خارجه ترکیه از نمایندگان پارلمان مصر و همچنین ارسال پیام‌های مثبت از سوی قاهره پشت‌سر گذاشته شده است.
2- احیای روابط دیپلماتیک: اگرچه عبور از این معضل با توجه به‌شدت تنش سیاسی میان 2کشور (که تا مرحله اخراج سفرا پیش رفت) زمان‌بر است اما رفتارهای ترکیه نشان می‌دهد عزم و اراده جدی برای حل آن وجود دارد. گفته می‌شود سفر هفته گذشته معاون وزیر خارجه ترکیه به قاهره با هدف آغاز رایزنی‌ها برای بازگشت سفرا بوده است.
3- عادی‌سازی‌ کامل روابط مانند پیش از 2013: بدون شک این مرحله از کاهش تنش میان مصر و ترکیه، حتی با وجود اراده جدی و شرایط مساعد بین‌المللی بسیار زمان‌بر خواهد بود؛ چرا که با وجود نشانه‌هایی از تغییر سیاست‌ها، آنکارا هنوز مهم‌ترین پایگاه مخالفان دولت کودتایی ژنرال سیسی است. به‌نظر می‌رسد مهم‌ترین ابزار ترکیه برای عبور از این مانع، ارائه پیشنهادهای جذاب مالی، تجاری و سرمایه‌گذاری برای طرف مصری است.

پرونده‌های روی میز مذاکره
مصر و ترکیه بدون تغییر مواضع خود در 3پرونده اصلی، امکان از سرگیری روابط سیاسی و دیپلماتیک دوجانبه همچون پیش از کودتای سال2013 را ندارند. بر این اساس پیش‌بینی‌ می‌شود نخستین مذاکرات سیاسی میان 2کشور بر سر 3پرونده زیر خواهد بود:
بحران لیبی: لیبی طی سال‌های گذشته به میدان جنگ نیابتی بین ترکیه و محور مصر- امارات-عربستان تبدیل شده است. به این ترتیب می‌توان با قطعیت گفت هرگونه کاهش تنش میان این کشورها، تأثیر بسیار مثبتی بر کاهش تنش‌های میدانی و پیشرفت‌های سیاسی در لیبی خواهد داشت.
تقابل در شرق مدیترانه: مصر هم‌اکنون بخش مهمی از ائتلاف مدیترانه‌ای فرانسه برای مقابله با ترکیه است. ریشه تنش‌ها در این منطقه به رقابت بر سر کشف منابع گازی جدید برمی‌گردد. کشورهای مصر، یونان و فرانسه، سهم بسیار اندکی از منابع انرژی جدید مدیترانه برای آنکارا قائل هستند. در مقابل، ترکیه از طریق انعقاد توافقنامه دریایی با دولت مستقر در طرابلس، معادلات مطلوب فرانسه را به کلی تخریب کرده است. شدت تنش‌ها در این حوزه به‌گونه‌ای است که نیروهای دریایی مصر و ترکیه تا‌کنون چندین بار تا مرز درگیری مستقیم پیش رفته‌اند.
وضعیت اپوزیسیون مصر: ترکیه از سال2013 عملا حیاط خلوت مخالفان دولت مصر بوده است. هزاران پناهجوی مصری در سایه حمایت دولت اردوغان، مشغول فعالیت‌های رسانه‌ای و سیاسی مداوم علیه قاهره هستند؛ فعالیت‌هایی که البته تأثیر قابل توجهی بر افکار عمومی شهروندان مصری داشته است. بدون شک یکی از شروط مصر برای عبور از بحران در روابط 2کشور، پایان دادن به این وضعیت و اخراج پناهجویان سیاسی از ترکیه، یا دست‌کم توقف حمایت‌های مالی و حکومتی از آنان خواهد بود.

تحرکات محرمانه سعودی‌ها برای بازسازی روابط منطقه‌ای
همزمان با تلاش‌های ترکیه برای اصلاح روابط منطقه‌ای، نشانه‌هایی از تغییر رفتار سعودی‌ها نیز به چشم می‌خورد. به نوشته روزنامه رأی الیوم، روز دوشنبه، یک هیأت عالی‌رتبه سعودی به ریاست خالد الحمیدان، رئیس سازمان اطلاعات این کشور برای ملاقات با بشار اسد وارد دمشق شده است. به روایت رأی الیوم، بازگشایی سفارت‌ها و بازگشت سوریه به اتحادیه عرب، مهم‌ترین سرفصل‌های این مذاکرات بی‌سابقه بوده است. این در حالی است که منابع رسانه‌ای متعدد و البته معتبری از آغاز مذاکرات منطقه‌ای ایران و عربستان در عراق خبر می‌دهند. از سوی دیگر، ملک سلمان نیز بامداد روز گذشته در مکالمه تلفنی با رجب طیب اردوغان از توسعه روابط سیاسی و اقتصادی عربستان و ترکیه به گرمی استقبال کرده است.