گشت‌وگذار در یکی از نخستین مجموعه‌های باغ ایرانی که در تهران بازسازی شد
یادگاری آقای مستوفی‌الممالک
محسن رستگار
باغ از منظر ایرانی‌ها نمادی از بهشت موعود است. آنها در تمام هزاره‌های تاریخ و تمدن‌شان، هر کجا که آبی می‌یافتند شروع به کاشت گل و گیاه می‌کردند. همین است که برای سرزمین‌مان عبارت گل و بلبل برگزیده‌اند. این عادت پسندیده پس از ورود اسلام به ایران با مفهوم مقدس‌تری همراه شد، به‌طوری که آبادسازی و کاشت درخت به‌عنوان یک حسنه تعریف شده است. نخستین دوره باغ و بوستان‌سازی در شهر تهران به زمان حکومت شاهان قاجاربازمی‌گردد. در آن دوران مجموعه‌ای زیبا از فرهنگ، هنر، معماری و طبیعت ایرانی با هم ترکیب شد و آبادانی‌ها شکل گرفت. حالا پس از گذشت ده‌ها سال، تلاش شده تا با شناسایی و هویت‌یابی باغ‌های ایرانی، این فرهنگ سبز را در دل پایتخت زنده کند و ما را با روی دیگر این شهر کم‌آب آشنا سازد. یکی از بی‌نظیرترین باغ‌های ایرانی تهران، مجموعه و باغ مستوفی‌الممالک مربوط به دوره قاجار است که اینجا با آن آشنا می‌شویم.
یک باغ با هویت ایرانی
باغ ایرانی همانگونه که از اسمش پیداست، به فضای سبزی گفته می‌شود که بیانگر رابطه تنگاتنگ میان فرهنگ، هنر و طبیعت از یک سو و سازگار کردن آن با ذوق و نیاز روح ایرانی است. نخستین باغ ایرانی در زمان کورش کبیر ساخته شد. او شخصاً طراحی و ساخت باغ را به‌عهده گرفت و در همه مراحل تکمیلی نظارت داشت. توسعه باغ‌های ایرانی در دیگر دوره‌های تاریخی ادامه داشت و مورد‌استقبال قرار گرفت و بعد‌ها از آن به‌عنوان پردیس یاد شد. پردیس به عمارتی گفته می‌شد که در اطراف آن، باغ‌ها و بوستان‌های فراوانی به‌وجود می‌آمد. این سبک معماری به‌دلیل شهرت و زیبایی مورد‌توجه ملل مختلف قرار گرفت و هم‌اکنون باغ‌های ایرانی در سایر کشورهای جهان نیز دیده می‌شوند. توجه به عنصر آب در باغ ایرانی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و جاری بودن این مایع حیاتی، یادآور جاری بودن زندگی در جای‌جای باغ اشاره است. مجموعه و باغ مستوفی‌الممالک در خیابان سئول، یکی از باغ‌های ایرانی پایتخت است که در تاریخ ۲۵ خرداد ۱۳۸۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این باغ ایرانی، توسط مستوفی‌الممالک در عهد ناصرالدین‌شاه بنا شد.
اولین باغ ایرانی در پایتخت
یکی از مهم‌ترین سیاست‌های مدیریت شهری در دهه گذشته توجه به هویت‌بخشی تاریخی و فرهنگی پایتخت است. در این میان احیای بوستان‌ها و باغ‌های معروف و تاریخی شهر از 2منظر زنده کردن خاطره‌های اسلیمی و ایرانی و توسعه فضای شهری مورد‌توجه قرار‌گرفته است. باغ قدیمی مستوفی‌الممالک، نخستین باغ ایرانی بود که مدیریت شهری دست روی آن گذاشت تا با بازسازی آن بتواند این نوع باغ‌ها را در پایتخت احیا کند. سازمان پارک‌ها و فضای سبز با تملک این باغ، کارهای ابتدایی را شروع کرد. اما برای رسیدن به هویت واقعی یک باغ ایرانی، نیاز بود تا از مشاوره پژوهشگران معتبر این رشته استفاده شود. کار طراحی باغ چیزی حدود یک‌سال‌و‌نیم طول کشید. طرح به‌دلیل حساسیت بالای کار و عدم‌قطع یا حتی جابه‌جایی یک درخت، چندین بار تغییر کرد و در نهایت به تصویب رسید. عملیات اجرایی کار هم به همین دشواری پیش رفت تا خدای‌ناکرده آسیبی به فضای سبز قدیمی باغ وارد نشود. مصالح ساختمانی همگی هم با وسایل دستی و بدون دخالت ماشین‌ها به مرکز باغ انتقال می‌یافت. اینگونه، نخستین باغ ایرانی با نام مستوفی‌الممالک در منطقه ۳ تهران احداث شد.
از حال و هوای باغ برایم بگو
قدم زدن در میان درختانی که بیش از ۱۵۰ سال قدمت دارند، حال و هوای خاصی به بازدیدکننده‌ها می‌دهد. همه جا پر است از چنارهایی که سر به آسمان ساییده‌اند و می‌توانند روزهایی را که بر آنها گذشته، برایت روایت کنند. این باغ علاوه بر چنار از انواع درختان میوه مثل خرمالو و دیگر گونه‌های گیاهی بومی همچون شیرخشت، زرشک، برگ بو و نسترن مملو است. عمارت کوشک درست در مرکز باغ ایرانی قرار دارد و میزبان شهروندان تهرانی است. تماشای باغ از میان پنجره‌های شیشه رنگی طبقه دوم کوشک را از دست ندهید. برای رسیدن به طبقه دوم کافی است تا از چند پله عبور کرده و از نظرگاه به همه جا دید داشته باشید. در مقابل کوشک هم می‌توانید نفسی تازه کنید و چای تازه‌دم سفارش دهید. در همه جای باغ تلاش شده تا هویت و فرهنگ اسلامی و ایرانی متجلی باشد و شما را به گذشته‌های دور ببرد.
جوی آب و سایه‌سار درخت
جاری بودن آب در همه جای آب فضای زنده‌ای را پیش روی شهروندان تهرانی قرار می‌دهد. آبراه باغ ایرانی درست در وسط باغ کشیده شده و فواره‌های آن خاطره باغ فین کاشان را زنده می‌کند. ۶آبنمای محوری در کنار آبنمای مجزا علاوه بر افزودن زیبایی بصری باغ، کار آبرسانی درخت‌های سراسر‌ای فضای دلنشین را انجام می‌دهد. سامانه آبیاری این باغ هم از اصول بومی و کهن ایرانی گرفته شده است. آب ذخیره شده در منبع طبیعی آب به‌صورت «غلام گردشی» به پای همه درختان می‌رسد و کمترین میزان هدردهی را دارد. این آب روی قلوه‌سنگ‌های کارگذاشته شده در پای درختان می‌لغزد و جاری بودن زندگی را به یاد همه شهروندان می‌اندازد. هوا که تاریک می‌شود، نور‌پردازی خیال‌انگیز فواره‌ها با زیبایی وصف‌ناپذیر، فضای باغ را رؤیایی می‌کند. طراحی باغ‌راه‌ها هم به‌گونه‌ای صورت گرفته که تردد به همه جای باغ امکان‌پذیر باشد. همه چهارباغ‌ها و باغ‌راه‌ها به‌صورت همسطح قرار‌گرفته‌اند تا بازدید و استفاده از این فضای دلنشین برای جانبازان و معلولان ویلچرنشین بدون کمک دیگران آسان باشد.
سیاستمردی به رنگ سبز
میرزا‌یوسف آشتیانی، ملقب به مستوفی‌الممالک از رجال محترم و مورد‌اعتماد دوران قاجاریه بود. او پس از درگذشت پدرش سمت مستوفی‌گری را عهده‌دار شد و به‌دلیل درستکاری و کاردانی مورد‌توجه امیرکبیر قرار‌گرفت. ناصرالدین شاه هم علاقه خاصی به میرزا یوسف داشت و عنوان صدارت را به او پیشنهاد کرد. او در همه‌جا به حسن اخلاق شهرت داشت و به‌دلیل زندگی ساده مورد‌توجه خاص و عام بود. عادت به آبادی و آبادسازی زمین‌های تهران قدیم، از جمله عادات این مرد سبز بود. او زمین‌های بسیاری را در اطراف تهران از ناصرالدین شاه خریداری کرد و برای آبادانی آنها همت نهاد. فضاهای سبز و قدیمی زمین‌های اطراف حسن‌آباد، یوسف‌آباد، بهجت‌آباد، عباس‌آباد، امیرآباد، و بوستان‌های اطراف میدان ونک از جمله یادگارهای ماندگار این سیاستمدار طبیعت‌دوست است.
معماری باغ‌های ایرانی
از نظر شکل و ظاهر، باغ ایرانی هندسه خاصی دارد. یک مستطیل است که محوری دارد و در محل تلاقی محور و بدنه، فضاهای طبقاتی و شطرنجی که همان درختان هستند دیده می‌شوند. در باغ ایرانی وجود یک کوشک یا بنا در مرکز یا بلندترین قسمت باغ یکی از ویژگی‌های اصلی است، به علاوه وجود استخرهای وسیع به‌عنوان آینه انعکاس‌‌دهنده چشم‌انداز مقابل کوشک. هر جا این تصویر کشیده می‌شود می‌گوییم باغ ایرانی؛ مثل باغ شازده، باغ فین، باغ ارم و... . اما در تهران نیز باغ‌هایی در گذشته احداث کرده‌اند که شکل بعضی از آنها با الگوی باغ ایرانی و برخی الگوهای جدیدتر اروپایی تطابق دارد. در دهه‌های اخیر بسیاری از این باغ‌ها از بین رفتند، ولی هنوز می‌شود به باغ‌هایی اشاره کرد که به شکل قدیم حفظ شده‌اند و اکنون در اختیار سفارتخانه‌های خارجی قرار‌دارند. برای ما که در محدوده بسته زندگی شهری گیر کرده‌ایم و راه بیرون شدن هم نمی‌شناسیم دم زدن از مقولاتی مثل نحوه معماری باغ ایرانی، به منزله سخن گفتن در خلأ است. اما تهرانی‌ها برای دیدن نمونه زیبایی از باغ ایرانی لازم نیست تا شیراز و کاشان و اصفهان بروند، چرا که می‌توانند همین جا در خیابان ولی‌عصر(عج) از عمارت و باغ زیبای فردوس دیدن کنند. عمارت باغ فردوس در 2طبقه به سبک قاجار و معروف به گوش فیل ساخته شده است. زمین‌های قسمت جنوبی و سراشیبی باغ نیز با سنگ‌چین‌ها یا به شکل 7قطعه است که روی هر یک از قطعات، استخری با فواره‌های متعدد احداث شده.
در همینه زمینه :
