طرح ترافیک باشد یا نباشد؛ مسئله این است

محبوبه ذاکری‌سهی- معاون مطالعات و برنامه‌ریزی معاونت حمل‌ونقل ترافیک شهرداری تهران

از ماه‌های نخست شیوع کوویدـ 19، حمل‌ونقل به‌عنوان ابزاری برای دستیابی شهروندان به فرصت‌ها، در مجموعه تدابیر شهرها جایگاه ویژه‌ای داشته است. طراحی و به‌کارگیری راهکارهای حوزه حمل‌ونقل، تابع تصمیم‌ها و اقدام‌های کلان کشورها بوده است. به‌عنوان مثال، در ابتدا در برخی شهرهای مشمول قرنطینه کامل، خدمات حمل‌ونقل همگانی با فرض حذف نیاز کاهش یافت. گرچه با گذشت زمان و توصیه‌های جدی به حفظ فاصله اجتماعی، حفظ یا افزایش سطح خدمات حمل‌ونقل همگانی به‌عنوان یکی از راهکارهای مؤثر انتخاب شد. همچنین بسیاری از شهرهای دنیا تغییراتی در محدودیت‌های ترافیکی خود ایجاد کردند. لندن در ابتدای شیوع کرونا محدودیت‌های ترافیکی خود را برای مدت کوتاهی لغو کرد، ولی پس از تنها 4‌ماه با ارزیابی اثر این اقدام، محدودیت را دوباره برقرار کرد. شهرهای بوستون در آمریکا، ونکوور در کانادا، برایتون در انگلستان، وین در اتریش و تعداد زیادی از دیگر شهرهای دنیا در زمان کرونا، محدودیت‌های ترافیکی خود را برای خودروهای شخصی، به‌دلیل اثرگذاری آن بر در خانه نگهداشتن شهروندان، افزایش دادند یا معابر بیشتری به روی خودروها بستند و در مقابل معابر محدود شده برای خودرو را به عبور پیاده و دوچرخه اختصاص دادند.
یکی از چالش‌های حوزه حمل‌ونقل در شهر تهران در شرایط کرونایی نیز، محدودیت‌های ترافیکی در زمان شیوع کرونا بوده است. آیا این محدودیت‌ها به‌دلیل محدود کردن شهروندان در استفاده از خودروی شخصی‌شان و سوق دادن آنها به استفاده از حمل‌ونقل همگانی، به شیوع بیشتر کرونا می‌انجامد یا از سفرهای ضروری آنها می‌کاهد و آنها را در خانه‌هایشان نگاه می‌دارد و به این ترتیب، به سلامت جامعه کمک می‌کند؟
پرسش مهم برای بررسی ضرورت لغو محدودیت طرح ترافیک این است: با توجه به قانون ممنوعیت فعالیت کاری گروه‌های شغلی 2و 3و 4، حذف سفرهای تحصیلی و الزام فعالیت ادارات با حداکثر یک‌سوم حضور شاغلان، آیا کماکان الگو و تعداد سفرها باید مانند شرایط عادی باشد؟ با پذیرش پاسخ نادرست مثبت به این پرسش است که کماکان به ضرورت لغو محدودیت‌های ترافیکی به‌عنوان یک راهکار برای کاهش سرعت شیوع این ویروس اشاره می‌شود. در این صورت، بدیهی است که با توجه به محدود بودن خدمات حمل‌ونقل همگانی با تعداد سفرهای ثابت و مشابه شرایط عادی، به هیچ‌وجه امکان حفظ فاصله اجتماعی نیست و باید راهکار لغو محدودیت‌ها را به‌عنوان کاهش مسافران حمل‌ونقل همــگانــی و تــرغـیب شهروندان به استفاده از خودروی شخصی‌شان پذیرفت؛ حتی اگر منجر به اختلال شدید در رفت‌وآمد و پیامدهایی چون آلودگی هوا شود، ولی آمار و داده‌های ترافیکی این پاسخ مثبت را تأیید نمی‌کند.
الگوی سفرهای شهری تهران به این شکل است که سفرهای شغلی و تحصیلی عمدتا در ساعات اوج ترافیک انجام می‌شود و درواقع آنها مولد اوج ترافیک هستند. این در حالی است که سفرهای دیگر که انعطاف‌‌پذیرترند، مانند سفرهای تفریح، خرید و دید و بازدید آشنایان و گردشگری در ساعات غیراوج و روزهای تعطیل صورت می‌گیرد.
 براساس آمار مبدا-مقصد سفرهای شهر تهران، 71درصد از سفرهای روزانه این شهر را سفرهای شغلی و تحصیلی و 2درصد از آنها را مراجعه به ادارات و موارد پزشکی تشکیل می‌دهد. سایر سفرها، 27درصد، از نوع انعطاف‌پذیر با قابلیت مدیریت زمانی هستند.
بر مبنای آمار مبدا- مقصد سفرهای تهران، در ساعات اوج صبح، سفرهای شغلی و تحصیلی ورودی به محدوده‌های ترافیکی و آلودگی هوا حدود 93درصد از سفرهای ورودی به این محدوده‌ها و 17درصد از سفرهای کل تهران را تشکیل می‌دهند که با حذف نسبی سفرهای تحصیلی و یک‌سوم شدن کارمندان ادارات و تعطیلی حتی نسبی و نه کامل مشاغل گروه‌های 2تا 4، پیش‌بینی می‌شود تعداد این سفرها به میزان 66درصد کاهش یابد. این در حالی است که تردد در محدوده‌ها در ساعات اوج ترافیک، با ضوابط اصلاحی پیشین کرونا یعنی لغو محدودیت ورود تا ساعت8.30 و از ساعت 16و امکان خروج آزاد از محدوده پس از ساعت 14.30، برای هر میزان خودرو آزاد است؛ بنابراین نگرانی تراکم در وسایل نقلیه همگانی ناشی از وجود طرح ترافیک در این بازه‌های زمانی بی‌مورد است؛ چون سفرهای ضروری «قانونی» با محدودیت ترافیکی مواجه نخواهند شد.
همچنین، در ساعات غیراوج صبح، سفرهای شغلی و تحصیلی ورودی به محدوده‌های ترافیکی و آلودگی هوا حدود 63درصد از سفرهای ورودی به این محدوده‌ها و 10درصد از سفرهای کل تهران را تشکیل می‌دهند. درصورت حذف نسبی سفرهای تحصیلی و تعطیلی نسبی مشاغل گروه 2و 3و 4، بدون احتساب فرض یک‌سوم شدن حضور کارمندان ادارات، پیش‌بینی می‌شود حجم سفرهای ضروری انجام گرفته به محدوده‌های ترافیکی و آلودگی هوا، در ساعات غیراوج به میزان 30درصد کاهش یابد. با احتساب امکان حذف سفرهای غیرضروری به محدوده در ساعات غیراوج (26درصد سفرها)، ورود به محدوده‌های ترافیکی و آلودگی هوا، حدود 56درصد قابل کاهش است. به این ترتیب، با فرض ثابت ماندن سهم حمل‌ونقل همگانی در انجام سفرها، انتظار می‌رود وسایل نقلیه همگانی نیز، در این بازه زمانی با همین میزان کاهش مواجه شود. گرچه با توجه به افزایش تعداد ناوگان فعال مترو و اتوبوس تندرو در زمان شیوع کرونا، ضریب اشغال این وسایل در بازه غیراوج، بیش از این مقدار کاهش می‌یابد. علاوه بر این، از آنجا که در شرایط عادی نیز بخش عمده‌ای از ناوگان حمل‌ونقل همگانی در ساعات غیراوج، در ظرفیت یا زیرظرفیت خود فعالیت می‌کنند و ضریب اشغال آنها مطلوب است، نگرانی از ازدحام در وسایل نقلیه همگانی و عدم‌امکان حفظ فاصله اجتماعی، مشروط به اجرای قوانین ستاد کرونا، بی‌مورد خواهد بود. همه داده‌های ارائه شده با فرض اجرای نسبی 60درصدی قوانین مصوب ستاد کرونا صادق خواهد بود.
بنابراین می‌توان گفت درصورت اجرای جدی قوانین، ضرورتی به لغو طرح ترافیک تغییریافته نیست و برعکس، به‌دلیل نقش مشوق لغو محدودیت در افزایش سفرهای غیرضروری، این اقدام به نفع سلامت جامعه نخواهد بود. به‌عبارتی، با توجه به این واقعیت که مترو و اتوبوس نه مقصد سفر شهروندان، که وسیله جابه‌جایی آنها از یک مبدا تا مقصد است، نگران‌کننده‌تر از تراکم انسانی در سامانه‌های حمل‌ونقل همگانی، عدم‌توقف یا تعطیلی کامل مقاصد سفرهای انجام شده توسط این سامانه‌هاست، ولی متأسفانه به‌نظر می‌رسد قانون‌گریزی در همه حوزه‌های شغلی و اصناف و ادارات پذیرفته شده و برای سازگاری با آن، مسکن مقطعی لغو طرح ترافیک، مورد مطالبه ستاد کرونا، شهروندان و حتی جامعه مدنی قرار گرفته است. قابل درک است که همه قوانین ستاد کرونا به‌طور کامل قابل اجرا نیستند، ولی تشدید نظارت بر اجرا برای اعمال حداکثری آنها می‌توانست مطالبه‌ای درست و جایگزین برای مطالبه نادرست و بداثر لغو محدودیت طرح ترافیک باشد.
در خاتمه تأکید می‌شود که لغو محدودیت‌های ترافیکی اثری جز تشویق و ترغیب مردم به استفاده از خودروهای شخصی‌شان برای انجام سفرهای غیرضروری و انعطاف‌پذیر ندارد. این راه‌حل نادرست، علاوه بر افزایش امکان قانون‌گریزی (قوانین ستاد کرونا) شهروندان چه در ساعات اوج و چه غیرآن، به تخلفات دیگری نیز مانند پارک‌های ممنوع، ورود ممنوع و علاوه بر آن، به ترویج عادت استفاده از خودروی شخصی و رشد خودرومحوری شهر دامن می‌زند. به‌عبارتی در دوره طولانی شیوع کرونا، الگوی ناهنجار ترافیکی برای ورود به محدوده طرح و پیامدهای نامطلوب آن حاکم می‌شود که قطعا به یکی از چالش‌های بعد از رفتن ویروس کوویدـ 19نیز تبدیل خواهد شد.