گفت‌وگو با رضا اسماعیلی، شاعر و پژوهشگر ادبی
در حال و هوای شب‌های قدر
فرشاد شیرزادی- روزنامه‌نگار
رضا اسماعیلی از شاعرانی است که پس از انقلاب اسلامی کار کرد و شناخته شد. او معتقد است مطالعه قرآن کریم، از سوی روشن‌اندیشان و روشنفکران جامعه باید با تعمق انجام شود تا به ظرایف و دقایق آیات خداوند بینجامد. وقتی روشنفکران با قرآن مأنوس باشند، فضائل اخلاقی را در جامعه گسترش خواهند داد. او می‌گوید: قرآن سرچشمه حکمت و معرفت است و اگر بخواهیم جان و جهانی سرشار از معنویت و نورانیت و روحانیت داشته باشیم، باید به این کتاب مقدس مراجعه کنیم. گفت‌وگوی ما را با او به مناسبت لیالی‌قدر بخوانید.
نخستین آیه‌ای که بر پیامبر اعظم(ص) نازل می‌شود «اقرا باسم ربک الذی خلق» است که به پیامبر(ص) می‌گوید: «بخوان به‌نام پروردگارت». خواندن در زمانه امروز و مطالعه و کتابخوانی چقدر راهگشاست؟
در قرآن کریم بارها به خواندن و تعمق و تأمل و تدبر در عالم هستی تأکید شده و یکی از راه‌های تعمق و تدبر مراجعه به کتاب است. یعنی اگر بخواهیم خودمان و جهان را بشناسیم و به‌خودشناسی و خداشناسی دست یابیم، این مهم از راه و مسیر مطالعه محقق خواهد شد. مطالعه البته چند شکل دارد و فقط به کتاب محدود نمی‌شود. بهترین منبع کتاب است که می‌توانیم با آن روزنه‌ای به جهان هستی بگشاییم و به شناخت و حکمت دسترسی یابیم. اما راه دوم مطالعه هم این است که در عالم هستی مطالعه و تعمق کنیم. وقتی به هر پدیده‌ای و آیه‌ای در عالم حقیقت و هستی بنگریم، اگر در آن آیه بیندیشیم و تدبر و تأمل کنیم، این کار، به‌خودی خود، نوعی مطالعه است. در واقع عمیق و دقیق شدن در عالم هستی، مطالعه است و اتفاقاً اندیشمندان جهان و کسانی که اهل قلم و اندیشیدن‌اند، پیش از اینکه قلم دست بگیرند در عالم هستی سیر می‌کنند. در یک گیاه و راز شکفتن جوانه‌ها تأمل می‌کنند و نتیجه این تأملات دقیق و حکیمانه به کتاب تبدیل می‌شود. وقتی آن کتاب را مطالعه می‌کنیم، درخواهیم یافت که چه نکاتی دارد و چه دنیای گسترده‌ای پیش‌روی‌مان قرار می‌گیرد و افق‌های جدیدی به روی‌مان بازمی‌شود. تأکید قرآن کریم و بزرگان دینی که گفته‌اند کتاب باغ و بوستان مسلمان و مومن است، به همین معنا ذکر شده. یعنی عالم کتاب گلستان و بوستانی است که می‌توانیم در آن به گلگشت بپردازیم و آثار صنع الهی را ببینیم و دنیای خودمان را پهناورتر و گسترده‌تر کنیم و این مهم به مدد کلمه و کلام حاصل می‌شود. وقتی خداوند، انسان‌ها را به خواندن و نوشتن و تأمل توصیه می‌کند، با کلمه و کلام می‌توانیم، دنیای زیباتری برای خودمان بسازیم و به رازهایی دست یابیم که بدون مطالعه امکان‌پذیر نیست. مطالعه امری است که در خلوت اتفاق می‌افتد. وقتی از سودا و وسوسه‌ها و های و هوی جهان فارغ می‌شویم و در اتاق و مکان دنجی با خودمان خلوت می‌کنیم، در حقیقت خودمان را پیدا می‌کنیم و آن کلمه و کلام در بازشناسی و بازتعریف خودمان و حقیقت، یاری‌مان می‌کند. یاری‌مان می‌دهد تا به فطرت، ذات و هویت اصلی‌مان بازگردیم و به شناخت کامل‌تری از خویشتن دست یابیم و در مسیر انسان کامل شدن گام برداریم.
بزرگی می‌گوید «روشنفکران ما باید با قرآن مأنوس باشند.» این موأنست با قرآن کریم چه درهای تازه‌ای را به روی ذهن یک روشنفکر واقعی، باز می‌کند؟
قرآن سرچشمه حکمت و معرفت است و در واقع اگر بخواهیم جان و جهانی سرشار از معنویت و نورانیت و روحانیت داشته باشیم، طبیعتاً باید به این کتاب مقدس مراجعه کنیم. روشنفکران و اصحاب فکر و فرهنگ، اگر به قرآن مراجعه می‌کنند، این مراجعه باید یک ملاقات معنوی و تأثیرگذار باشد و باعث یک انقلاب درونی و روحی شود. بنابراین مأنوس شدن با قرآن باید حتماً با تعقل در آیات قرآن و معانی قرآن کریم باشد. یعنی در یک کلام زبان خداوند را رونمایی و رمزگشایی کنیم تا دریابیم که خداوند در خطاب با بنده خود، چه ظرایف و دقایقی را نهفته دارد. وظیفه روشنفکر ایرانی است که این دقایق و ظرایف را کشف و درک کند و به‌عنوان یک مرامنامه در زندگی به آن عمل کند. سلوک اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و علمی‌مان باید منطبق با آموزه‌های وحیانی و قرآنی باشد. قرآن کتاب معنویت و انسان‌سازی است و کرامت‌های والای انسانی در قرآن مستتر است. بنابراین اگر می‌خواهیم به آرمان‌شهری که فلاسفه از گذشته تا به امروز حسرت زیستن در آن را خورده‌اند یا شاعران در وصفش شعرها سروده‌اند، برسیم، باید با قرآن همنشین، همسفر و هم‌نفس باشیم. این همراهی و همنشینی و هم‌نفسی، زلال معنویت را در جانمان جاری می‌کند و برای‌مان این امکان را به ارمغان می‌آورد که از دایره تنگ مادیات خارج شویم و بتوانیم زیبایی‌های عالم هستی را ببینیم و با خداوند ارتباط صمیمانه‌تری برقرار کنیم.
نخبگان در این بین و در زمانه امروز چه نقشی در سایه خواندن و مطالعه قرآن کریم ایفا می‌کنند؟
روشنفکران و نخبگان به‌عنوان اصحاب فکر و فرهنگ و جامعه باید سلوک قرآنی و معنوی داشته باشند که جز قرار گرفتن در کنار مردم و در سنگر مردم بودن و خندیدن با شادی مردم و گریستن با غم‌های آنان نیست. اگر در کنار مردم و در مسیر خدمت به خلق گام برداریم، همان نکته‌ای است که به‌عنوان یک انسان روشن‌اندیش و روشنفکر به ما کمک می‌کند تا بتوانیم جان و جهان خودمان را تعالی ببخشیم و رضایت و وجدان آسوده‌ای را که دنبالش هستیم و آن حال خوش را در خدمت به خلق خدا بیابیم. پیامبر اکرم(ص) برای احیای مکارم اخلاقی مبعوث شده بود. مکارم اخلاقی در خدمت به خلق، مهربانی، دستگیری، نیکوکاری، سخاوت، مردمداری، عدالت‌ورزی، آزادگی، جوانمردی، صلح‌طلبی و حق‌خواهی. بنابراین اگر من به‌عنوان یک روشن-اندیش و روشنفکر جامعه به‌دنبال احیای این کرامت‌های انسانی باشم و با کرامت خود این مکارم را ترویج کنم، به قرآن نزدیک شده‌ام و جان و جهان قرآن را دریافته‌ام.
مطالعه و جست‌وجوگری در این عرصه چقدر حقوق شهروندی را به ما گوشزد می‌کند؟
خواندن و باز خواندن ما را به انسان بودن و انسانی زیستن نزدیک می‌کند. این انسان بودن تعریف ساده‌ای دارد. مثال پیچیده‌ای نیست. وقتی در خیابان دست درمانده‌ای را می‌گیریم و در صف نانوایی سعی می‌کنیم، حقوق شهروندی را رعایت کنیم و از هم پیشی نگیریم، وقتی در صندوق‌های صدقات کمکی می‌کنیم یا سعی می‌کنیم برای یتیمان نانی فراهم کنیم، همه در چارچوب حقوق شهروندی تعریف شده است و می‌توانیم با همین خدمات کوچک، جامعه‌ای سالم‌تر و معنوی‌تر بسازیم و شاهد شهری پرنشاط و به دور از افسردگی باشیم. یعنی اگر ما بتوانیم دستگیری کنیم و در کنار همنوعان خود و مردم قرار بگیریم، حقوق شهروندی در همین مباحث تعریف شده. اگر در خیابان،کوه، دره و دشت خم شویم و زباله‌ای را برداریم، در قالب حقوق شهروندی قابل تعریف و فرهنگسازی و کمک محسوب می‌شود به اینکه جامعه را در مسیر تعالی و ارتقای معنوی سوق دهیم.
