بر و برگ/ نقاشی دیواری، نخستین زایش هنری بشر است

شهنام صفاجو

نقش هنر دست بر سنگ جان‌پناه زندگی انسان‌ها، در دیواره غارها و صخره‌ها با نام نقاشی دیواری نخستین زایش هنری نوع بشر است که قدمت آن را حدود 40هزار سال تخمین زده‌اند و با خراش‌ها و کنده‌کاری‌های غارنشینی در بسیاری از سکونتگاه‌های عصر حجری آغاز می‌شود. این حکاکی‌های دستی حکایت از شکل‌گیری تمدن بشری در دوره‌های مختلف تاریخی دارد که ابتدا صحنه‌های شکار، جنگ‌های قبیله‌ای، سنت‌های بومی، رسوم خانوادگی، مراسم تدفین و... را شامل می‌شد و قدیمی‌ترین نمونه آن در غاری واقع در لاسکو (Lascaux) دیده شده که امروزه در جنوب فرانسه واقع است. نقاشی دیواری (Mural) از واژه لاتین Murus به‌معنای دیوار گرفته شده که در طول تاریخ و از فرهنگی به فرهنگ دیگر تغییر کرده و به هنر نقش دست و رنگ بر سقف و دیوار معابد، مقبره‌ها، موزه‌ها، کتابخانه‌ها، کلیساها، مساجد و دیگر بناهای عمومی معنا یافته است. البته بین نقاشی دیواری و آنچه به گرافیتی (Graffiti) یا دیوارنگاری معروف است، تفاوت وجود دارد؛ به این معنا که گرافیتی تصویری است که با استفاده از ترکیب رنگ‌ها، خطوط، اشکال و حجم برای نوشتن یک کلمه، نماد یا عبارت خاص بر سطح دیوارها شکل می‌گیرد، اما در نقاشی دیواری هنرمند آزادی عمل بیشتری دارد و فضای کار و اندیشه او گسترده‌تر است؛ نظیر تابلوی مشهور گرنیکا (Guernica) پابلو پیکاسو که معروف‌ترین نقاشی دیواری تاریخ و راوی جنگ داخلی اسپانیاست. در عصر جدید، نقاشی دیواری به‌عنوان ابزاری مهم به‌منظور انتقال پیام‌های اجتماعی و سیاسی به مردم ابعاد جدیدی پیدا کرده و به نماد همبستگی، آزادی و امید بدل شده است. این مفهوم با جنبش هنری Chicano در دهه1960 به زعامت «دیه‌گو ریورا» نقاش مشهور مکزیکی آغاز شد. از این منظر و برای مثال، هنر نقاشی دیواری نقش مهمی در آگاه‌سازی و به هیجان آوردن مردم در کناره‌های دیوار برلین(پس از ایجاد و فروپاشی آن در فاصله سال‌های 1961 تا 1989) و همینطور در جریان نهضت آزادی‌بخش ایرلندشمالی ایفا کرد. امروزه نقاشی دیواری به یکی از وجوه زیباسازی شهری و حتی تبلیغاتی نیز بدل شده و همزمان به ایفای نقش رسانه‌ای اجتماعی، با هدف آگاه‌سازی مردم و تأثیر بر بینش عمومی شهروندان می‌پردازد. دوران پاندمی کرونا سبب شده تا آثاری از هنرمندان نقاشی دیواری، با موضوعاتی در باب این ویروس مخرب بر دیوارها نقش شوند. ازجمله یک هنرمند جوان یونانی که در روز اجرایی شدن قرنطینه عمومی، روی دیوار پشت‌بام خانه‌اش یک نقاشی با موضوع بحران کووید-19 خلق می‌کند. در موقعیتی دیگر، یک زن از کنار یک نقاشی دیواری عبور می‌کند که مردم را به مبارزه با ویروس کرونا در شهر «سورابایا» واقع در شرق جزیره جاوا اندونزی دعوت می‌کند. این نقاشی دیواری با عنوان «دشمنان کرونا» به طول 8متر، کار دست‌جمعی10هنرمند جوان است که شبانه و به ‌مدت 3ساعت اجرا شد. فرانکو ریولی، نقاش ونیزی نیز با نمایی تمثیلی بر دیوار ورودی بیمارستانی در شهر برگامو، پزشک زنی را با نمادهای ایتالیایی چون آبی لاجوردی و پرچم 3رنگ این کشور، در قالب یک فرشته نگهبان به تصویر می‌کشد که در تلاش برای مراقبت از بیماران کرونایی است. و سرانجام؛ شاید معروف‌ترین نقاشی دیواری کرونایی جهان، در بندر بارسلون دیده شده که در آن نماد تابلوی «مونالیزا»ی داوینچی، درحالی‌که ماسک بر چهره دارد و آن لبخند مرموز را مستور کرده است، به چشم می‌آید. این اثر با عنوان «ویروس جهانی موبایل»، کار سالواتوره بنینتند ایتالیایی است که به ضرورت لغو نمایشگاه جهانی موبایل در این شهر اسپانیا به‌دلیل بحران همه‌گیری کرونا اشاره دارد. در مجموع باید گفت که هنر نقاشی دیواری در طول تاریخ و برپایه همه رویدادها و اتفاقات جهانی، هدف اولیه خود را حفظ کرده که به ارائه تصویر روز جامعه، با ارزش‌ها، داستان‌ها، رویاها و تغییرات آن معنا می‌شود.