گزارش
تهران منظم با طرح‌های پویا برای هر منطقه
همشهری در گفت‌وگو با کارشناسان ضرورت بازنگری طرح تفصیلی شهر تهران را پس از حدود یک‌دهه بررسی کرد
مهرنوش میرزایی‌مهر- خبرنگار
پس از گذشت بیش از یک‌دهه، طرح جامع شهرداری تهران هنوز هم کاستی‌هایی در باب حقوق مردم داشته و منفعت عمومی را در بسیاری از بخش‌ها رعایت نکرده است. پس از طرح جامع که در راستای سیاست‌های کلی توسعه شهری ازجمله مشخص کردن حریم و حدودها، تراکم‌های جمعیتی، محدوده‌های شهری و مسائلی از این قبیل تدوین شده بود، طرح تفصیلی برای پرداختن به جزئیات طرح بالادستی خود مطرح شد. این طرح، در سال 1391ابلاغ و در کمیسیون ماده 5تدوین شد که با طرح جامع همسو نبود و همخوانی‌های لازم را نداشت. به همین جهت پس از حدود 10سال سلسله‌نشست‌های متخصصان، معماران و شهرسازان به بازنگری طرح‌های توسعه شهری انجامید و در سال 1398بازنگری این طرح آغاز شد که هنوز هم ادامه دارد. در این بین مدیریت شهری فعلی، همواره رویکردش بر مدار طرح تفصیلی بوده که نتیجه‌اش جلوگیری از شهرفروشی و ضابطه‌مند کردن فرایندهای حوزه شهرسازی است؛ تا آنجا که معاون شهرسازی و معماری شهرداری تهران به همشهری گفت: «دیگر هیچ پروانه‌ای خارج از چارچوب طرح تفصیلی و خلاف قانون صادر نمی‌شود.»
بی‌توجهی به نفع عمومی شهروندان تهران، کاستی‌هایی در رعایت حقوق مردم، ناتوانی در هویت‌بخشی به شهر، مغایرت پروانه‌های صادره در شهر با طرح، ناتوانی در تعادل‌بخشی به الگوی سکونت و انحلال دوره‌ای نهاد متولی این طرح‌ها موجبات نارضایتی از این دو طرح را فراهم کرده و مدیریت شهری و متخصصان را به فکر بازنگری انداخته است. حالا پس از گذراندن دوره‌ای نه چندان کوتاه، نهاد راهبری و پایش توسعه شهر تهران بر اجرایی شدن و بررسی طرح تفصیلی نظارت دارد.
این طرح همواره با نقدها و پیشنهادهای زیادی از سوی متخصصان همراه بوده است. به عقیده متخصصان، بازنگری این طرح باید در 4بخش صورت بگیرد؛ رویکردها، ابعاد حقوقی، اقدامات خرد، کلان و میانه و روش‌های مشارکت و تدوین. به عقیده سیدمهدی معینی، استاد دانشگاه و شهرساز، طرح‌های تفصیلی در کل تحقق‌پذیری کمتری دارند؛ چراکه شرایط کنونی شهر ازجمله ویژگی‌های کالبدی آن با زمان برنامه‌ریزی طرح‌ها تغییرات زیادی پیدا کرده است.
این کارشناس شهرسازی می‌گوید: «تحقق‌پذیری طرح تفصیلی به این مسئله بستگی دارد که در زمان برنامه‌ریزی آن چه میزان برای اجرایی شدن طرح تلاش کرده باشیم. به‌طور کلی طرح‌های تفصیلی نشان داده‌اند که میزان تحقق‌پذیری آنها بسیار کم است؛ چراکه شرایط مختلف شهر ازجمله ویژگی‌های کالبدی آن با زمان برنامه‌ریزی تغییر زیادی کرده است.»
به طرح اولیه پایبند باشیم
به اعتقاد معینی نیز اجرایی شدن طرح مصوب اولیه، شهر را به موفقیت بیشتری نزدیک می‌کند: «اگر به اجرایی‌شدن همان طرح مصوب قائل بوده و همان را بدون انحراف عملی کنیم، شهر به مسئولیت و موفقیت نزدیک‌تر می‌شود. در گذشته در شهر انحرافات زیادی از مصوبات به‌وجود آمده که همین امر سبب ایجاد مشکلات زیادی می‌شود؛ برای مثال می‌توان به اقداماتی اشاره داشت که در قالب تخلفات، تغییر تراکم یا افزایش کاربری در مناطق مختلف اتفاق افتاده است. یکی از موارد بسیار مهم که در سال‌های گذشته نقش کمتری داشته تأثیر عمده کمیسیون ماده 5است که مرجع تصمیم‌گیری برای تغییرات عمده در شهر محسوب می‌شود.»
همانطور که هر موجود زنده‌ای ساختار و دی‌ان‌ای ویژه‌ای دارد، مناطق و محلات مختلف تهران نیز به همین صورت هستند. متأسفانه چیزی که در تهیه طرح تفصیلی مورد توجه قرار نگرفته، موجودیت و کالبد خاص هرکدام از مناطق است و صرفا 2منطقه 12و 22 پس از پیگیری‌های این دوره مدیریت شهری دارای طرح تفصیلی ویژه شده‌اند. این استاد شهرسازی توضیح می‌دهد: «با یک دستورالعمل یکسان برای همه مناطق طرح تفصیلی تهیه شده که خاصیت به‌خصوص هر منطقه را درنظر نگرفته است. هرکدام از مناطق تهران دارای ویژگی‌های مشخصی مانند بدن انسان هستند که اگر به آنها بیشتر می‌پرداختیم، تفاوت‌هایی هم باید در خروجی این طرح‌ها دیده می‌شد.»
او ادامه می‌دهد: «به هر حال مناطق حاشیه‌ای با مناطق مرکزی و مناطق تاریخی با تجاری متفاوت هستند که هر یک از این مناطق دارای ویژگی‌های بسیار به‌خصوصی است. مسلما مشاورین طرح تفصیلی این مسائل را درنظر گرفته‌اند، اما کم‌توجهی‌هایی هم صورت گرفته که سبب شده به اندازه کافی به آنها پرداخته نشود. طرح تفصیلی در مناطق مختلف باید متفاوت باشد؛ چراکه با شرایط یکسان این طرح توانایی برطرف‌کردن نیازهای مردم مناطق مختلف را نخواهد داشت.»
توسعه محلی باید در دستور کار قرار گیرد
معینی عقیده دارد که در طرح تفصیلی به مسئله پیاده‌محوری و عابران توجهی نشده و اثری از تأثیر آنان دیده نمی‌شود؛ به همین دلیل شهر بیشتر خودرومحور بوده و بر این اساس توسعه پیدا کرده است: «باید بحث انسان‌محوری به جای خودرومحوری در دستور کار قرار گرفته، توجه به محلات تغییر کرده و محوریت محله نه در شعار بلکه در عمل نیز به سمت دسترسی‌های روزمره محلی برود، اما این مسائل متأسفانه در طرح‌های تفصیلی مورد توجه قرار نگرفته و عملی نمی‌شود. آنچه هم‌اکنون اجرا می‌شود قانونی است، اما در همین قانون نیز سندی برای توسعه محلات درنظر گرفته نشده است. هم‌اکنون سندی ذیل طرح تفصیلی در مقیاس محله که برخی به آن طراحی شهری نیز می گویند وجود ندارد و قانون هم الزامی برای شهرداری‌های مناطق لحاظ نکرده است. اگر بدون سند توسعه محلی این طرح‌ها پیگیری شود، همین شرایط کنونی را دوباره به‌وجود خواهد آورد.»
بازنگری طرح تفصیلی مدت زمان زیادی به طول انجامید تا درنهایت در سال 98انجام شد. به‌گفته کارشناس حوزه معماری و شهرسازی، از ابتدای دهه 90اراده جدی برای این بازنگری‌ها وجود نداشته است؛ چراکه همزمان با تصویب طرح جامع قرار بر تصویب طرح تفصیلی هم بود، اما ابلاغ آن حدودا 5سال بعد و در سال 1391انجام شد: «همچنان که طرح جامع نیاز به بازنگری دارد، هیچ نهادی در جهت پایش آن به‌وجود نیامد؛ چراکه حدودا 14سال از تصویب این طرح می‌گذرد. در این مدت نهاد متولی این طرح منحل شد و دیگر دستگاه‌ها نیز مسئولیت اجرای این طرح را در دستور کار خود قرار ندادند. به‌نظر می‌رسد نبود نهادی که به‌طور دائمی به پایش طرح تفصیلی و جامع بپردازد، باعث این غفلت در اجرا شده؛ تا اینکه در دوره فعلی مدیریت شهری، دوباره نهاد موردنظر فعال شده است.»
معینی ادامه می‌دهد: «تصویب طرح‌های جامع قبلی نیز حداقل 5سال زمان برد و مقدمات همین طرح جامع که در سال 1386مصوب شد نیز از دهه 70آغاز شده بود. به هر حال تقریبا پنج شش سالی طول کشید تا طرح جامع سوم به تصویب برسد. با این اوصاف اگر نهادی مانند برنامه‌ریزی شهر تهران این مسئله را عهده‌دار شده و اراده‌ای برای انجام آن وجود داشته باشد، امید است که بتوان به نتیجه نهایی رسید.»
رویکرد طرح جامع باید تغییر کند
مصطفی بهزادفر، استاد شهرسازی دانشگاه علم و صنعت:
عمر طرح‌های جامع به‌صورتی که امروزه در ایران رواج دارد، سر آمده است. به‌طور کلی در قوانین و مقررات کشور الزام به تهیه طرح جامع برای شهرهای بالای 200هزار نفر وجود دارد، اما دولت و به‌خصوص وزارت راه و شهرسازی باید همت جدی‌تری نسبت به تهیه طرح‌های اینچنینی برای شهرها داشته باشند. با توجه به اینکه توانایی تصویب و اجرایی شدن این طرح‌ها در کشور وجود دارد، این مهم باید در دستور کار قرار گرفته، عملی و تقویت شود. در چند سال اخیر نام‌های جدیدی مانند طرح راهبردی بر این طرح‌ها گذاشته‌اند، اما در اصل همان طرح جامع قدیم است. مادامی که در قانون عنوان «طرح جامع» آمده، هیچ‌کس خود را ملزم به تغییر آن نمی‌داند؛ درصورتی که باید به سمت طرح‌هایی به شکل استراتژیک و راهبردی گام برداشت. باید در محتوای طرح بازنگری کلی داشته و با توجه به آسیب‌شناسی‌‌های انجام شده از دوباره‌کاری اجتناب کنیم.
