7 پیامد خشکسالی برای محیط‌زیست ایران
کارشناسان محیط‌زیست با تأکید بر تداوم خشکسالی در ایران می‌گویند، کشور در انتظار فرونشست‌های بیشتر، هجوم ریزگردها، بروز آفات، فرسایش خاک، خشک شدن تالاب‌ها از بین رفتن پوشش گیاهی و کاهش حیات وحش است
زهرا رفیعی ـ خبرنگار
2سال پیاپی هوا تا نیمه‌های خرداد ابری بود و باران دشت‌های خشک کشور را تا پر شدن برخی از سفره‌های آب زیرزمینی همراهی کرد. رؤیای پایان خشکسالی و ورود به دوران ترسالی با رکوردی که در 50سال اخیر رخ نداده بود به پایان رسید.
امسال ایران خشک‌ترین فروردین نیم‌قرن اخیر خود را تجربه کرد. متخصصان محیط‌زیست و اقلیم‌شناسان معتقدند خشکسالی، آینده پیش‌روی ایران است و باید برای آن آماده بود. خشکسالی پیامد‌های زنجیره‌واری دارد که از بروز سیل تا مهاجرت بر اثر بیکاری و بی‌آبی را شامل می‌شود. با متخصصان حوزه محیط‌زیست درباره تبعات پایان ترسالیهای اتفاقی اخیر و شروع خشکسالی‌های حداکثری به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
کم‌بارش‌ترین سال نیم‌قرن اخیر
صادق ضیاییان / مدیرکل پیش‌بینی و هشدار سریع سازمان هواشناسی
زمستان سال آبی جاری، وضعیت بارش بسیار بدی را در اغلب مناطق کشور سپری کردیم. استان‌های جنوب شرقی، کرمان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، یزد و اصفهان وضعیت مناسبی ندارند. از ابتدای سال زراعی تا پایان آن، 43.7درصد کاهش بارش را نسبت به بلندمدت داشتیم. بارش‌های رگباری اردیبهشت، نمی‌تواند کم‌بارشی‌ای که در طول زمستان اتفاق افتاد را جبران کند و انتظار داریم در پایان سال زراعی فعلی یکی از کم‌بارش‌ترین سال‌ها را در نیم‌قرن اخیر تجربه کرده باشیم؛ به‌گونه‌ای که احتمال رکورد زدن هم وجود دارد. ترسالیهای اخیر به بحرانی نشدن ذخایر سدها کمک کرده است، اما آنچه در پیش‌بینی‌های بلندمدت فصلی خواهیم داشت، خشکسالی است؛ ضمن اینکه ذخایر آبی که در یخچال‌های البرز و زاگرس وجود دارد، نیز مناسب نیست. خشکسالی پدیده‌ای فراگیر خواهد بود و در برخی مناطق خشکسالی کشاورزی نیز به‌وجود خواهد آمد. در برخی از استان‌ها مثل سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان، اصفهان و یزد ممکن است به خشکسالی هیدرولوژیک نیز وارد شویم. ممکن است سال بعد، سال‌تری باشد، ولی براساس شرایط جهانی تغییر اقلیم، تعداد سال‌های خشک در 50سال آینده در کشور به‌مراتب بیشتر از سال‌های تر خواهد بود. چنین روندی امنیت غذایی‌مان را به خطر خواهد انداخت. ایران کشور خشک و نیمه‌خشکی است و باید همیشه مراقب منابع آبی خود باشد.
تشدید هجوم ریزگردها
علی‌محمد طهماسبی / رئیس ستاد ملی مبارزه با گردوغبار
خشکسالی پیش‌رو بر شدت، تواتر و تدام ریزگردها تأثیر‌گذار خواهد بود؛ به‌ویژه اینکه در سال‌های 97و 98اکثر مناطق کشور پرباران بود و سیلاب، رسوبات بالادست را به دشت آورد. در نتیجه شدت بروز پدیده گردوغبار بیش از سال‌های پیش خواهد بود. به‌طور کلی منطقه و کشور ما درگیر پدیده ریزگرد است و برنامه‌های ستاد ملی مبارزه با گرد و غبار به‌صورت روتین انجام خواهد شد. بیشتر تالاب‌های کشور در 2، 3 سال اخیر وضعیت بسیار خوبی داشتند و با رطوبت مطلوب این سال‌ها پروفیل خاک همچنان مرطوب است. اگرچه گردوغبارهای اخیر از میزان نرمال کمتر بوده، اما هیچ‌کدام از بستر تالاب‌ها نبوده است. به‌نظر نمی‌رسد امسال که سال خشکی است، گردوغبارها از بستر تالاب‌ها باشد. بیشترین مشکل در دشت‌های غیرتالابی بروز خواهد کرد. امسال انتظار می‌رود مناطقی مانند جنوب کرمان، سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و بخش‌هایی از خوزستان درگیری بیشتری با پدیده گردوغبار داشته باشند.
فرونشست زمین بیشتر می‌شود
هوشنگ جزی / مدیرکل دفترآبخیزداری و فرسایش خاک سازمان جنگل‌ها
در نقاط مختلف کشور سالانه به‌طور متوسط بین 10تا 35سانتی‌متر فرونشست اتفاق می‌افتد. امسال به‌دلیل خشکسالی، خطر بروز فرونشست بیشتر خواهد شد؛ علاوه بر اینکه احتمالا امسال برداشت‌ها از منابع زیرزمین بیشتر خواهد شد و سفره‌های آب زیرزمینی بیشتر تحت فشار قرار خواهد گرفت. بیشترین برداشت آب در بخش کشاورزی روی می‌دهد. برای مدیریت مصرف آب در این بخش 2برنامه کلی درحال اجراست؛ اولی «تعادل‌بخشی آب» است که مسئول آن وزارت نیروست. از 15پروژه‌ای که از دل این برنامه درآمده 3پروژه (ایجاد تشکل‌های کشاورزی، بهره‌برداری بهتر از آب، استفاده از تکنیک‌های نوین و کشت بهتر) باید با هماهنگی وزارت جهاد کشاورزی انجام شود. احیای منابع آب زیرزمینی نیز از دیگر پروژه‌هایی است که در قالب طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری اجرا می‌شود. در قانون بودجه امسال هزینه این بخش قرار است از محل درآمد چاه‌ها تامین شود. کنترل برداشت از چاه‌ها از طریق کنتورگذاری و مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز و اجرای طرح «مکش» نیز از دیگر برنامه‌هایی است که مجری آن وزارت نیروست.
این پروژه‌ها از قدیم در حال اجرا بوده و همچنان برقرار است، اما خشکسالی اجرای آنها را بسیار کمرنگ خواهد کرد. در مدیریت آب باید به مجموعه مسائل حوضه آبریز از اشتغال تا کمبود آب به یک میزان اهمیت داده شود، اما متأسفانه در طرح تعادل‌بخشی آب فقط به موضوع آب پرداخته می‌شود. در کنار خشکسالی، رگبارهای بهاری منجر به بروز سیل نیز خواهد شد. اگر سیلاب مدیریت شود، می‌توان چشمه‌ها و قنوات را سیراب کرد، در غیراین‌صورت سیلاب علاوه بر خسارت‌های مالی، فرسایش خاک ایجاد خواهد کرد و خاک از دسترس خارج خواهد شد.
در مناطقی که تا‌کنون آبخیزداری اجرایی شده حداقل تا 70درصد کاهش خسارت سیل گزارش شده است. در 3سال گذشته از محل صندوق توسعه ملی بودجه دریافت کرده‌ایم، ولی امسال این اعتبار فقط از محل درآمدها تامین خواهد شد، اما چندان شفاف نیست. از 100میلیون هکتار اراضی که دچار فرسایش آبی می‌شود، حداقل باید برای حدود 50میلیون هکتار دیگر آبخیزداری صورت‌گیرد. مناطق بحرانی شامل دشت‌هایی است که با فرونشست مواجه‌اند، مناطق ممنوعه برداشت آب و مناطقی که 16تن در هر هکتار فرسایش خاک دارند نیز منطقه بحران هستند.
فشار بیشتر بر تالاب‌ها
علی ارواحی / مشاور زیست‌بوم‌های تالابی
خشکسالی برای کشور بحران نیست، یک واقعیت است و نیاز داریم خود را برای این موضوع آماده و نوع بهره‌برداری و توسعه در کشور را متناسب با شرایط اقلیم کشور و ظرفیت منابع کنیم. غالب ترسالیهای نادر در کشور ناشی از تغییرات اقلیم و پدیده النینوست. در اقلیم خشک و نیمه خشک ایران، ترسالیهای نادر باعث می‌شود فراموش کنیم اساسا با پدیده جدی خشکسالی مواجه‌ایم و لازم است خود را با این پدیده سازگار کنیم. متأسفانه در ترسالی، برنامه‌های توسعه و بهره‌برداری تقویت می‌شود و فراموش می‌کنیم غالب دشت‌های کشور در شرایط بحرانی قرار دارند و افت سطح آب زیرزمینی 1تا 2متر است و فرونشست رخ می‌دهد؛ درحالی‌که سال‌های تر می‌تواند فرصت جبران منابع آبی زیرزمین باشد.
علاوه بر این، خشکسالی پوشش گیاهی مناطق مختلف را ضعیف می‌کند که در نتیجه، حیات‌وحش نیز به خطر می‌افتد. از طرف دیگر ممکن است شاهد بروز و تشدید برخی آفات باشیم. خشکی زمین، منجر به بروز آتش‌سوزی می‌شود؛ در نتیجه امسال باید بیشتر از سال‌های قبل آمادگی مواجهه با این پدیده را در جنگل‌ها و مراتع داشته باشیم. اولین بهره‌برداری که در این سال‌های خشک، تحت فشار قرار می‌گیرد، تالاب‌ها و رودخانه‌ها هستند. اگرچه در قانون حقابه زیستی اولویت دوم پس از شرب است، ولی متأسفانه در سال‌های خشک تمام فشار روی تالاب‌هاست. هم‌اکنون رودخانه‌های دائمی فصلی شده‌اند؛ مثل زاینده‌رود یا مانند کشف رود و کارون محل عبور فاضلاب شده‌اند. تالاب‌ها در انتهای حوضه آبریز فشار بیشتری را تحمل می‌کنند. پیامد فشار بر تالاب‌ها علاوه بر بروز ریزگرد تشدید بیماری‌‌های ریوی است. از اصلی‌ترین کارکردهای تالاب‌ها، تولید غذاست. در شرایطی اقتصادی کنونی، بهره‌بردارهای تالاب در خشکسالی‌ها، با مشکل بیشتری مواجه خواهند شد. تعداد بهره‌برداران از تالاب‌ها قابل توجه است، ولی آیا برای آنها برنامه‌ای داریم؟ کاهش کیفیت منابع آب زیرزمینی می‌تواند امنیت غذایی ساکنان دشت‌ها را نیز مختل کند. باید برای همه حوضه‌های آبریز برنامه مدیریت ریسک خشکسالی داشته باشیم و تمام بهره‌برداری‌هایمان را فارغ از اینکه ترسالی یا خشکسالی است، با واقعیت محدودیت منابع آب سازگار کنیم. افت 10متری منابع آب زیرزمینی، هشداری است برای مردم و مسئولین که بیش از توان آبی هر منطقه نباید محصولات کشاورزی تولید کنند. این واقعیت را نیز باید بپذیریم، با وجود اینکه بیش از 2دهه روی سیستم‌های آبیاری نوین سرمایه‌گذاری کرده‌ایم، متأسفانه عملکرد بالایی نداشته‌اند و باید به مصرف بهینه منابع با استفاده از دانش بومی روی بیاوریم. در خشکسالی امسال و سال‌های پیش‌رو، باید ترمز طرح‌های توسعه جدید کشیده شود.