بر مدار توسعه گردشگری

حسن حسن‌زاده

محله‌های دربند، امامزاده قاسم(ع) و گلابدره هنوز هم کوچه‌باغ‌ها و خانه‌های قدیمی به جا مانده از روزگار گذشته‌آبادی‌های کهن شمیران را حفظ کرده‌اند.
 اگرچه این‌آبادی‌های دیروز شمیران و محله‌های امروز شمال شهر از توسعه ساخت‌وسازها و معضلات ترافیکی و اجتماعی در امان نمانده‌اند اما ظرفیت‌های فراوانی برای توسعه اقتصادی و اجتماعی دارند. همین کوچه‌های خاطره‌انگیز، خانه‌های سنتی و مسیرهای پیاده‌روی که به دل ارتفاعات البرز می‌رسند، بزرگ‌ترین ظرفیت این محله‌ها برای توسعه اقتصادی و اجتماعی بر پایه گردشگری محسوب می‌شوند.

اگرچه سهم اهالی دربند از ورود گردشگران به محله، ترافیک و راهبندان است اما توسعه بوم‌گردی و عرضه صنایع‌دستی به گردشگران فرصتی برای توسعه اجتماعی و اقتصادی محله است. در محله گلابدره، توسعه امکانات تفریحی در بوستان‌های کوهستانی و جذب گردشگر می‌تواند ضامن تأمین امنیت این بوستان‌ها شود و در محله امامزاده قاسم(ع) هم طرح ساماندهی حریم امامزاده قاسم(ع) زمینه را برای توسعه بیشتر گردشگری در این محله فراهم خواهد کرد. این روزها که دفتر توسعه محله ناحیه یک با همکاری اهالی و شورایاران گام‌های نخست پروژه‌های توسعه محلی را بر پایه گردشگری در این ۳ محله برمی‌دارد، به طرح‌های توسعه گردشگری در این محله‌ها پرداخته‌ایم.  

روزهای پایانی هفته در خیابان‌های منتهی به مسیر کوهپیمایی دربند جای سوزن انداختن نیست. خودروها علاوه بر حاشیه‌ خیابان اصلی، در کوچه‌ها و معابر فرعی هم پارک کرده‌اند و سهم ساکنان دربند از ورود گردشگران به محله، تنها ترافیک است و پیامدهای کمبود جای پارک.

محله دربند اما به‌عنوان یکی از محله‌های شمال شهر که هنوز بافت سنتی خود را حفظ کرده و کوچه‌هایش حال و هوای روزگار گذشته شمیران را زنده می‌کنند، ظرفیت بالایی برای توسعه گردشگری و درآمدزایی برای اهالی این محله دارد. فقط چند دقیقه قدم زدن در کوچه‌ها و معابر پلکانی دربند و گذر از مقابل خانه‌های قدیمی آن کافی است تا ظرفیت بالای این محله برای توسعه گردشگری و حتی بوم‌گردی روشن شود. با وجود این اما مشکلات زندگی در بافت فرسوده، ترافیک و راهبندان آخر هفته‌ها نصیب ساکنان این محله خوش آب و هوا می‌شود. «اکرم ثمری فر» عضو شورایاری محله دربند می‌گوید: «جاذبه‌های گردشگری ارتفاعات دربند جمعیت زیادی را از نقاط مختلف تهران به محله ما جذب می‌کند. اما متأسفانه سهم اهالی محله از حضور گردشگران چیزی جز ترافیک و راهبندان معابر اصلی نیست.

بافت سنتی محله ما ظرفیت مناسبی برای توسعه بوم‌گردی و راه‌اندازی مراکزی برای جذب گردشگر و کسب درآمد برای اهالی دارد. موضوعی که مقدمات آن با وجود آمادگی برخی از اهالی و مالکان خانه‌های قدیمی تا امروز محقق نشده است.» با وجود این، دفتر توسعه محلی دربند، گلابدره و امامزاده قاسم(ع) با پروژه «تام» یا همان توسعه اجتماعی و اقتصادی محله به دنبال توسعه محله دربند بر پایه گردشگری است. «محمدرضا یزدان‌پناه» مدیر دفتر توسعه محله ناحیه یک در این باره می‌گوید: «پروژه تام دربند در مدیریت گذشته دفتر توسعه محلی، تعریف و مقدمات آن فراهم شد. در این پروژه به توسعه اقامتگاه‌های بومی در دربند، راه‌اندازی کافه‌ رستوران‌های سنتی و توسعه مشاغل خانگی بر پایه گردشگری توجه ویژه شده است.»

• پروژه تام دربند در راه است

گردشگرانی که در روزهای آخر هفته به دربند می‌آیند، پس از پارک خودرو مسیر ارتفاعات شمال دربند را در پیش می‌گیرند و گذرشان به کوچه‌ها، خانه‌باغ‌ها و معابر دل‌انگیز بافت سنتی دربند نمی‌افتد. در این روزهای بهاری وقتی از حاشیه خیابان دربند مسیر کوچه نصرالله میری و کوچه‌های ‌پلکانی بالادست آن را در پیش می‌گیریم، انگار سقف شیروانی و معماری خاص خانه‌های قدیمی شمیران، ماشین زمانی می‌شود که ما را با خود به دل روستایی دل‌انگیز می‌برد.

اگرچه بوم‌گردی دیگر جای خود را در بسیاری از مناطق خوش‌آب و هوای کشور پیدا کرده است اما محله‌های شمال شهر با وجود ظرفیت بالا در این حوزه از توسعه بوم‌گردی محروم مانده‌اند. محله دربند هم به‌عنوان یکی ازآبادی‌های قدیمی شمیران، ظرفیت مناسبی برای توسعه گردشگری با تکیه بر بوم‌گردی و راه‌اندازی کافه‌ رستوران‌های سنتی در خانه‌های قدیمی دارد. یزدان‌پناه می‌گوید: «در دوره گذشته مدیریت دفتر توسعه محله، ۵ خانه قدیمی شناسایی و صحبت‌های اولیه با مالکان این خانه‌ها با هدف بوم‌گردی انجام شد.

اگرچه در بافت سنتی دربند خانه تاریخی نداریم اما خانه‌هایی با معماری سنتی و واجد ارزش معماری وجود دارد که با بازسازی اولیه شرایط لازم را برای تبدیل به اقامتگاه‌های بوم‌گردی دارند. علاوه بر این، برخی از خانه‌های قدیمی و سنتی دربند می‌توانند با کاربری کافه رستوران به جذب گردشگر و درآمدزایی برای اهالی محله کمک کنند.» ثمری‌فر، شورایار محله دربند هم می‌گوید: «علاوه بر تهرانی‌ها، گردشگران بسیاری از نقاط مختلف کشور به ارتفاعات دربند می‌آیند؛ گردشگرانی که با دیدن جاذبه‌های طبیعی و آب و هوای خوش دربند علاقه دارند حداقل یک شب را در نزدیکی مسیر پیاده‌روی و کوهپیمایی دربند در این محله به صبح برسانند. جلساتی با موضوع توسعه بوم‌گردی در دربند با برخی از اهالی محله انجام شده تا زمینه برای توسعه گردشگری در محله مهیا شود.»

• توسعه دربند با اشتغالزایی برای ساکنان بومی

یکی از مهم‌ترین و اثرگذارترین ابعاد پروژه تام دربند، توسعه این محله بر پایه اشتغالزایی و کارآفرینی برای ساکنان بومی دربند با محور گردشگری است. اگرچه گردشگران بسیاری از نقاط مختلف تهران آخر هفته‌ها خود را به ارتفاعات دربند می‌رسانند اما حضور گردشگران در این محله نفع مالی ویژه‌ای برای ساکنان بافت سنتی دربند ندارد. یزدان‌پناه از تشکیل کارگروهی برای مهارت‌آموزی و اشتغالزایی بر پایه گردشگری می‌گوید: «یکی از ظرفیت‌های مهم دربند، وجود بانوان هنرمندی است که در حوزه‌های فرشبافی، خیاطی، ساخت انواع صنایع‌دستی و تهیه مواد غذایی مهارت دارند.

اگرچه در گذشته گروه‌هایی برای تولید این محصولات تشکیل شده بود اما به دلیل نبود ساختار مناسب، این گروه‌ها دوام و سودآوری زیادی نداشتند. اکنون کارگروهی با مشارکت افراد معتمد و توانمند محلی در دفتر توسعه محله تشکیل شده تا توسعه مشاغل خانگی بر پایه گردشگری با ساختار مناسب پیگیری شود.» یزدان‌پناه از برگزاری کلاس‌های مهارت‌آموزی با همکاری سازمان فنی و حرفه‌ای خبر می‌دهد: «کلاس‌های آموزش خیاطی با مشارکت سازمان فنی‌ و حرفه‌ای در محله گلابدره برگزار شده و به‌زودی این دوره‌ها در محله دربند هم برگزار می‌شود.

بانوان هنرمند و علاقه‌مند محله با مشارکت شورایاران و معتمدان محلی شناسایی شده‌اند و قرار است زمینه‌های لازم برای فروش محصولات در بازارهای محلی و فرامحلی فراهم شود. یکی دیگر از ظرفیت‌های محله دربند وجود رستوران‌های پرشمار است. مذاکراتی با برخی از رستوران‌ها انجام شده تا مواد اولیه محصولات غذایی این رستوران‌ها با همکاری خانوارهای نیازمند محله تأمین شود.»  راه‌اندازی بازارچه‌ای برای فروش محصولات غذایی و صنایع‌دستی در محله دربند، راهکاری اساسی برای توسعه مشاغل خانگی بر پایه گردشگری است. دفتر توسعه محلی پیگیری‌های در این زمینه انجام داده است که علاوه بر راه‌اندازی یک بازارچه محلی به حل معضل کمبود جای پارک در محله هم کمک می‌کند.

یزدان‌پناه می‌گوید: «ساختمان هتل دربند که سال‌هاست در خیابان دربند به‌صورت نیمه‌کاره به حال خود رها شده است، ظرفیت مناسبی برای تأمین پارکینگ و ارائه خدمات محلی مثل راه‌اندازی بازارچه خوداشتغالی دارد. این موضوع از سوی دفتر توسعه محله و سازمان نوسازی در یکی از جلسات کمیته زیرساخت ستاد بازآفرینی مطرح شده و امیدواریم با همکاری بنیاد مستضعفان به‌عنوان مالک هتل دربند، شرایط راه‌اندازی یک مرکز اقامتی، پارکینگ و ارائه خدمات محلی به اهالی دربند فراهم شود.»

• توسعه گردشگری در گلابدره با طرح جامعه سه‌بعدی

طرح جامع سه بعدی گلابدره طرحی است که علاوه بر حل بسیاری از کمبودها و معضلات محله گلابدره مثل ناامنی بوستان‌های کوهستانی آن، شرایط را برای توسعه گردشگری، اجتماعی و اقتصادی محله فراهم می‌کند. اکنون کارگروه‌های مختلف دفتر توسعه محلی گلابدره، دربند و امامزاده قاسم(ع) با مطالعات و بررسی ظرفیت‌های اجرای این طرح تلاش می‌کنند شرایط را برای اجرای آن مهیا کنند.

یزدان پناه درباره ویژگی‌های طرح جامع سه بعدی گلابدره می‌گوید: «این طرح، مطالعاتی و راهبردی است و از حوزه‌های کلان مثل بازنگری طرح تفصیلی و طراحی شهری تا حوزه‌های جزئی‌تر مثل بهسازی مسیرها و خیابان‌های محله را با رویکرد گردشگری دربرمی‌گیرد. در این طرح به ظرفیت‌های گردشگری گلابدره مثل احیای مسیر کوهنوردی گلابدره که از این محله آغاز می‌شود و به ارتفاعات کلکچال می‌رسد توجه شده است؛ مسیری کمتر شناخته شده که از دید کوهنوردان و گردشگران مهجور مانده و احیای آن کمک زیادی به توسعه گردشگری در گلابدره خواهد کرد.» بوستان‌های کوهستانی محله گلابدره مثل آبک و سبلان اگرچه ظرفیت بالایی برای جذب گردشگر دارند اما متأسفانه به معضلی برای این محله تبدیل شده‌اند.

«رضا ترابی گودرزی» مدیر محله گلابدره می‌گوید: «تاریکی و کمبود امکانات در بوستان سبلان، آن را به محل تجمع معتادان تبدیل کرده و معضلاتی مثل خفتگیری و حتی خرید و فروش موادمخدر عملاً این بوستان را از دسترس خانواده‌ها خارج کرده است. توسعه امکانات این بوستان‌ها و فراهم شدن زمینه‌های جذب گردشگر بیش از هر عامل دیگری به حل این معضلات کمک می‌کند.»

در طرح جامع سه بعدی محله گلابدره به توسعه گردشگری در بوستان‌های گلابدره هم توجه شده است. یزدان‌پناه می‌گوید: «چشم‌انداز کم‌نظیر بوستان آبک به شهر تهران، ظرفیت بالایی برای جذب گردشگر به این بوستان دارد. اگرچه این محدوده و نیز حوالی خیابان بوکان به‌صورت غیررسمی به‌عنوان بام تهران مورد استقبال گروه اندکی از گردشگران و اهالی قرار می‌گیرد اما در طرح جامع سه‌ بعدی با توسعه امکاناتی مثل بازی‌های کابلی و هیجانی، شرایط برای جذب گردشگران بیشتر و جذب سرمایه به محله گلابدره فراهم خواهد شد.»

• از مهارت‌آموزی تا ورود به بازار کار

یکی دیگر از محورهای طرح‌ توسعه محلی دفتر توسعه محله در گلابدره، اشتغالزایی و درآمدزایی برای ساکنان بومی گلابدره است. اگرچه محله گلابدره یکی از محله‌های شمالی شهر محسوب می‌شود اما در محدوده تپه آبک و کوچه‌های پلکانی این محله، خانوارهای کم‌بضاعت بسیاری سکونت دارند که برای تأمین معیشت خانواده با مشکلات بسیار دست و پنجه نرم می‌کنند. این میان، علاوه بر فعالیت‌هایی مانند کارآفرینی و مهارت‌آموزی در سرای محله گلابدره، دفتر توسعه محله هم طرح‌هایی برای مهارت‌آموزی و اشتغالزایی اهالی این محله دارد. یزدان‌پناه می‌گوید: «براساس تفاهمنامه سازمان نوسازی شهرداری تهران و سازمان فنی و حرفه‌ای، به‌صورت آزمایشی یک دوره آموزشی خیاطی در سرای محله گلابدره برگزار کردیم. در این دوره ۱۰ بانوی هنرمند محله شرکت کردند و قرار است پس از حضور در آزمون فنی و حرفه‌ای با دریافت مدرک فنی و حرفه‌ای به‌صورت جدی وارد بازار عرضه محصول شوند. همچنین هماهنگی‌هایی با یکی از مجموعه‌های فعال در حوزه ارائه خدمات بهداشتی و درمانی به سالمندان و کودکان انجام داده‌ایم تا تعدادی از اهالی گلابدره بعد از طی دوره آموزشی به‌عنوان نیروی کار در این مجموعه مشغول به کار شوند.»

• جذب گردشگر با طرح ساماندهی حریم امامزاده

در همسایگی محله گلابدره، محله امامزاده قاسم(ع) هم با میزبانی از آستان مقدس امامزاده قاسم(ع) ظرفیت‌های بالایی برای جذب زائر و گردشگر دارد. دفتر توسعه محلی در کنار تلاش برای تهیه طرح ساماندهی حریم امامزاده قاسم(ع) به دنبال احیای دیگر نمادهای تاریخی و هویتی محله است. یزدان‌پناه می‌گوید: «جاذبه تاریخی و هویتی محله امامزاده قاسم(ع) هم علاوه بر جاذبه زیارتی آستان امامزاده قاسم(ع) می‌تواند این محله را به مقصد گردشگران تبدیل کند. وجود گورستان ظهیرالدوله که محل دفن افراد نامی و چهره‌های برجسته فرهنگی است، فرصتی برای ارائه و اجرای طرح‌های مختلف فرهنگی را در این محله مهیا می‌کند.

به‌عنوان مثال در جلسه کمیته زیرساخت ستاد بازآفرینی، طرح تبدیل حمام قدیمی محله امامزاده قاسم(ع) را به مجموعه‌ای فرهنگی در قالب یک کافه‌گالری یا کافه‌کتاب با محوریت یادمان چهره‌های فرهنگی و هویتی این محله مطرح کردیم. پیگیری‌ها از اداره اوقاف شمیران به‌عنوان مالک این حمام قدیمی انجام شده و امیدواریم با همکاری اداره اوقاف شرایط برای ایجاد این جاذبه فرهنگی در محله مهیا شود.» اگرچه آستان مقدس امامزاده قاسم(ع) اصلی‌ترین جاذبه زیارتی و گردشگری محله است اما بهسازی و زیباسازی معابر و مسیرهای اطراف امامزاده سال‌هاست که به‌عنوان یکی از مطالبات و درخواست‌های اهالی این محله مطرح می‌شود.

«ابوالفضل ربیعی» دبیر شورایاری محله امامزاده قاسم(ع) می‌گوید: «کوچه‌ها و معابر منتهی به آستان مقدس امامزاده قاسم(ع) نیاز به بهسازی و زیباسازی دارد. همچنین حمام قدیمی میدان امامزاده قاسم(ع) که بیش از ۳ قرن قدمت دارد، به حال خود رها شده و مرمت و مقاوم‌سازی بنای آن باید در اولویت قرار بگیرد.»

دفتر توسعه محله این روزها پیگیر تهیه طرح ساماندهی حریم امامزاده قاسم(ع) است. یزدان‌پناه می‌گوید: «دفتر توسعه محله در تلاش است با موافقت معاونت شهرسازی شهرداری و سازمان نوسازی شهرداری تهران، طرح ساماندهی حریم امامزاده قاسم(ع) را تهیه کند. از آنجایی که ساخت‌وساز در حریم امامزاده قاسم(ع) محدودیت‌ دارد، به دنبال ساماندهی و بهسازی جداره‌ بناها و مسیرها و معابر اطراف آستان امامزاده قاسم(ع) هستیم که شامل زیباسازی معابر اطراف حرم خواهد شد.»