نوستالژی دوطبقه‌ها

آنطور که در روایت‌های تاریخی آمده، نخستین وسیله نقلیه عمومی که همان اتوبوس باشد توسط معین‌التجار، از تاجران سرشناس بوشهری در دوره قاجار خریداری شده است. معین‌التجار اتوبوسی را که یک تاجر بلژیکی از راه باکو وارد ایران کرده بود می‌بیند و شیفته این وسیله نقلیه عجیب می‌شود. بعد هم اتوبوس را از تاجر بلژیکی می‌خرد و آن را برای جابه‌جایی مسافر به تهران می‌آورد. کرایه آن هم 3شاهی بوده است. این داستان ورود نخستین وسیله نقلیه عمومی به ایران است. از آن موقع تاکنون بیش از 110سال سپری شده و استفاده از اتوبوس برای جا‌به‌جایی مسافر در ایران به‌خصوص در پایتخت به سرعت تغییر کرده است. چنان‌که تهرانی‌ها در روزگار قدیم با ماشین دودی به ری می‌رفتند و رنج بسیاری را تحمل می‌کردند اما به مرور زمان سوار اتوبوس‌های مدرن‌تری شدند که ورود هر کدام از آنها به خیابان‌های تهران حکایت جداگانه‌ای دارد.

واگن‌های اسبی  ساخت بلژیک

بیش از یک قرن از شروع به‌کار نخستین خط حمل‌ونقل عمومی در تهران که با واگن‌های اسبی مسافران را جا به جا می‌کردند گذشته است. واگن‌های اسبی در سال 1298در خیابان‌های تهران جولان می‌دادند و با نفس‌های بریده مسافران را به مقصد می‌رساندند. این خط توسط بلژیکی‌ها و بعد از راه‌اندازی راه‌آهن شهرری یا همان ماشین دودی شهرری راه‌اندازی شد. در خیابان‌های ری، لاله‌زار، ناصر‌خسرو، سپه و شاهپور سابق ریل نصب کردند و مسافران با واگن‌های اسبی جا‌به‌جا می‌شدند. کرایه واگن‌های اسبی هم 5شاهی بود و از ساعت 6صبح تا 9شب کار می‌کردند. عمر واگن‌های اسبی در سال 1303به پایان رسید.

زایس  ساخت روسیه

بعد از منحل‌شدن شرکت بلژیکی و زیان‌دهی واگن‌های اسبی و در سال 1305تعدادی اتوبوس مدل زایس از شوروی خریداری شد و با ورود آنها به تهران 8خط اتوبوسرانی خصوصی راه افتاد که هیچ‌کدام از آنها مقررات و ایستگاه مشخصی نداشت. شیوه کار این اتوبوس‌ها به‌گونه‌ای بود که هر جا راننده مسافری می‌دید توقف می‌کرد و مسافر هم هر جا می‌خواست پیاده می‌شد. روایت جالب در مورد اتوبوس‌های نسبتا غول‌پیکر زایس روسی این است که مردم در نخستین روزها با دیدن آنها پا به فرار می‌گذاشتند و از اینکه سوار آنها شوند هراس داشتند.

روت مستر  ساخت انگلیس

مرور خرده‌روایت‌های تهران‌شناس‌های قدیمی نشان می‌دهد نخستین خط ضابطه‌مند و قانونی اتوبوسرانی پایتخت در سال 1335و بعد از تاسیس شرکت واحد اتوبوسرانی تهران به‌طور رسمی شروع به فعالیت کرده است. بعد از این تغییر و تحولات، 2مدل اتوبوس دوطبقه در ایران مونتاژ شد و به سرعت مورد‌توجه مردم قرار‌گرفت. نخستین نوع اتوبوس‌هایی که در ایران تولید می‌شد «روت مستر» نام داشت که به اتوبوس‌های دو طبقه آیس معروف شدند. پشت این اتوبوس‌ها فضایی با یک ستون خالی وجود داشت و مسافران از این قسمت وارد اتوبوس می‌شدند. گنجایش اتوبوس‌های روت مستر که تا سال 1351در خیابان‌های تهران جولان می‌دادند 71نفر مسافر نشسته و 50نفر مسافر ایستاده بود.

لیلاند  ساخت انگلیس

یک مدل دیگر از اتوبوس‌های دوطبقه که در سال 1343در ایران تولید شد، اتوبوس لیلاند بود. این اتوبوس‌ها هم طبق قراردادی که بین شرکت لیلاند موتور ایران و لیلاند موتورز انگلستان بسته شده بود در ایران تولید می‌شد. اتوبوس‌های لیلاند 2مدل متفاوت داشت. نوع اول شباهت زیادی به اتوبوس‌های دوطبقه آیس داشت و موتور اتوبوس در قسمت جلو و دماغه آن بود و یک کابین هم در جلوی اتوبوس برای راننده درنظر گرفته بودند. در نوع دیگر اتوبوس‌های لیلاند، موتور در قسمت عقب قرار می‌گرفت و راننده در کابین اصلی اتوبوس و کنار مسافران می‌نشست. در این مدل جدیدتر، دماغه اتوبوس حذف شده بود و جلوی آن مثل اتوبوس‌های امروزی صاف بود.

ایکاروس  ساخت مجارستان

ایکاروس مدل 260 را می‌توان در زمره موفق‌ترین اتوبوس شهری این شرکت مجارستانی قرار داد. این اتوبوس‌ها در همه کشورهای دنیا، حتی در کشور تولید‌کننده از رده خارج شده‌اند اما تا 2سال قبل در برخی خطوط اتوبوسرانی تهران مسافران را جا‌به‌جا می‌کردند. بیشتر تهرانی‌ها از مسافرت با این اتوبوس‌ها خاطرات خوشی دارند؛ اتوبوس‌های آرام و جاداری که با اطمینان‌خاطر مسافران را به مقصد می‌رساندند و کمتر پیش می‌آمد که در طول مسیر به‌دلیل نقص فنی متوقف شوند. نکته جالب درباره ایکاروس‌ها این بود که موتور در کف اتوبوس نصب شده بود و حرارت بیش از حد کابین در تابستان مسافر را آزار می‌داد. این تنها نقطه ضعف ایکاروس بود.

ولوو(رانیران)  ساخت ایران

 بین اتوبوس‌هایی که در دهه60 وارد ناوگان حمل‌ونقل عمومی شد، ولوو تافته جدا بافته بود؛ اتوبوس‌هایی با موتورهای پرقدرت و گیربکس اتوماتیک که راننده‌های قدیمی را از سختی‌های کار با دنده‌های سفت و بدقلق اتوبوس‌های مرسدس بنز راحت می‌کرد. دسترسی آسان از طریق درپوش‌های روی بدنه به موتور، یکی دیگر از مزیت‌های ویژه‌ای بود که ولوو را به اتوبوس محبوب راننده‌ها بدل می‌کرد. با گذشت سال‌های نسبتا طولانی از شروع کار این اتوبوس‌ها هنوز تعداد محدودی از آنها در ناوگان حمل‌ونقل عمومی تهران فعالیت می‌کنند و بقیه جای خودشان را به اتوبوس‌های مدرن‌تر داده‌اند.

بنز305 ساخت آلمان
 
اتوبوس 305 در دو دوره قبل و بعد از پیروزی انقلاب و به‌صورت صفر‌کیلومتر و کارکرده وارد ایران شد. تفاوت آن با بنز 302 این بود که به صندلی‌های نرم مجهز شده بود و همین صندلی‌ها به مرور زمان با چاقو و ابزارهای دیگری که مسافران حمل می‌کردند پاره و تخریب می‌شد. موتور قدرتمند بنز305 به‌صورت خوابیده و در انتهای اتوبوس نصب می‌شد و از لرزش شاسی جلوگیری می‌کرد. به همین دلیل مسافرانی که در انتهای اتوبوس می‌نشستند آرامش بیشتری داشتند. با ورود اتوبوس‌های جدید، نسل بنزهای 305 هم منقرض شد.

بنز 302  ساخت رومانی

اگر بگوییم اتوبوس‌های بنز  302 بیشترین خدمت را به ناوگان حمل‌ونقل عمومی تهران کرده اغراق نکرده‌ایم. این اتوبوس‌ها با شاسی‌های مختلف و تجهیزات متنوع در رومانی مونتاژ می‌شدند و استهلاک آنها بسیار کمتر از اتوبوس‌های دیگر بود. بنز 302 با شیشه‌های کوتاه و صندلی‌های پلاستیکی در ذهن اهالی تهران مانده و صدای گوشخراش اگزوز آنها از یادها نرفته است. نقطه قوت بنز 302 قدرت فوق‌العاده موتور بود به‌گونه‌ای که بیشتر آنها اوراق شده‌اند و از موتورشان به‌عنوان موتور آب یا موتور ژنراتور استفاده می‌شود. هنوز هم مدل‌های بین‌شهری بنز 302 در برخی جاده‌های ایران جولان می‌دهند.