روزگار خواندن دخل با خرج

سمیرا مصطفی‌نژاد- آوین آزادی ـ روزنامه‌نگار

درگیر با جنگ، بعد از انقلاب، درحال تکثیر جمعیت... دهه60 یکی از عجیب‌ترین دهه‌ها برای اقتصاد ایران بود. در ابتدای سال 60، با قرار گرفتن ایران در شرایط جنگی و تجاوز عراق به استان‌های مرزی، ناگهان مهاجرت مرزنشینان به سایر استان‌ها و سریال کمبود کالاهای اساسی شروع شد. بستر ملتهب آن روزها – که درک شرایط آن برای آنها که در دهه 90 زیسته‌اند حتما سخت نیست – بستر مناسبی برای سودجویانی که با احتکار کالاهای مورد نیاز مردم شبکه توزیع را با مشکل مواجه می‌کردند، فراهم کرد. کشور نیازمند برنامه گسترده‌ای برای اداره اقتصاد به‌خصوص تأمین مایحتاج و ارزاق عمومی شد و در ابتدای دهه 60 با دستور شورای ‌عالی دفاع ستادهایی تحت عنوان بسیج خدمات عمومی در هر منطقه ایجاد شد که وظیفه آن آمارگیری از جمعیت هر محله، جلب همکاری پزشکان و پرستاران و تهیه و توزیع کارت‌های ارزاق عمومی بود. نتیجه تشکیل ستاد بسیج اقتصادی و ستادهای بسیج خدمات پدید آمدن کوپن و دفترچه‌های بسیج اقتصادی بود تا از این طریق ضمن کوتاه شدن دست سودجویان اقلام ضروری مردم به مساوات به‌دست آنها برسد؛ توزیع کوپن بعد از جنگ تا سال 72 در 9مرحله ادامه پیدا کرد و همین موضوع سبب شد که در بررسی تاریخی قیمت این اقلام، همواره با دو یا حتی چند نرخ مواجه باشیم. نرخ تورم پیش از شروع دهه 60 و در سال 1359به گواه گزارش‌های بانک مرکزی حدودا 11درصد بود که با شروع جنگ و در نخستین سال این دهه به 22.8درصد رسید و در کمتر از دو سال، تقریبا دوبرابر شد. رکورد بعدی تورم در این دهه مربوط به سال 67 است که در آن نرخ تورم به 28درصد رسید. پرونده دهه 60 اما با وجود همه بالا و پایین‌هایی که پشت سر گذاشته شد با نرخ تک‌رقمی 9درصد بسته شد. بررسی آرشیوهای روزنامه‌ها در سال‌هایی که اقتصاد ما به کوپن وابسته بود و مردم در یک تصویر دوباره تکرار شده در این سال‌ها، برای خرید مرغ و گوشت صف می‌کشیدند، نشان می‌دهد که ثبات با همه این اوصاف از امروز بیشتر و تهیه کالاهای اساسی برای آحاد مردم آسان‌تر بود. برای مثال در سال 66 یک کارگر با همه حقوق یک‌ماه خود می‌توانسته 114سیخ کباب کوبیده 20تومانی خریداری کند و این در حالی است که در سال 99 اگر حداقل دستمزد را حدود 2میلیون تومان و هر سیخ کباب کوبیده را 30هزار تومان درنظر بگیریم یک کارگر تنها می‌تواند 67سیخ کوبیده با حقوق یک‌ماه خود تهیه کند. این را هم بگوییم که تومان در این گزارش به فراخور شرایط آن همان تومان واقعی است نه تومانی که امروز بر سر زبان‌مان افتاده است و سه صفر در آن به قرینه تورم و سهولت در مکالمه حذف می‌شود.

مرغ کوپنی؛ کیلویی 25تومان 

مراجعه به آرشیو روزنامه‌ اطلاعات نشان می‌دهد که در سال 1360 هر کارگر در ایران می‌توانسته با حقوق یک‌ماه خود، 95کیلوگرم مرغ غیرکوپنی بخرد. اگر همین کارگر یک سال بعد یعنی در سال1361، به اندازه کافی کوپن داشت می‌توانست 300کیلوگرم مرغ در یک‌ماه تهیه کند براساس اطلاعیه وزارت کشاورزی در آن زمان در روزنامه اطلاعات، (در اواخر سال60) در مراکز توزیع بین 23تا 25تومان اعلام شده بود. در سال‌های 64و   65 اما مردم با کمبود گوشت سفید و قرمز شدید مواجه شده بودند و قیمت‌ها مدام بالا می‌رفت تا جایی که متوسط قیمت گوشت پرندگان براساس اعلام گزارش بانک مرکزی در سال 63 به 31تومان هم رسید.

میوه کیلویی 14تا 80تومان

از مراسم خرید میوه در دهه 60 اگر خاطره خوش پاکت‌های کاغذی که بوی میوه را در خود می‌مکیدند ‌برای کودکان آن دوره باقی مانده باشد، برای پدر و مادرها سختی تهیه میوه و گرانی‌های بازار میوه فراموش نشدنی است. در آن سال‌ها، معیشت مردم به واسطه درگیری در جنگ و تحولاتی که پس از انقلاب در کشور ایجاد شده بود، چنگی به دل نمی‌زد. میوه هم در دسته اقلام کوپنی که با قیمتی مناسب‌تر به‌دست مردم می‌رسید قرار نداشت. روزنامه اطلاعات در گزارش فروردین سال 62 خود نرخ میوه‌های روز را اینگونه ثبت کرده است: نارنگی کیلویی 60تا 85تومان، پرتقال کیلویی 30تومان، سیب کیلویی 14تا 18تومان. در همین گزارش با گلایه از گرانی میوه به واسطه احتکار سودجویان، قیمت مرکبات در سر باغ یا جالیز هر تن 3تا 5هزار تومان اعلام شده است.

پنیر دانمارکی و بلغاری 

پنیر جزو کالاهای اساسی بود که در این دهه با استفاده از کوپن توزیع می‌شد. اما میزان تقاضا برای پنیر با تولید همخوانی نداشت و مقامات کشور مجبور به واردات پنیر دانمارکی شدند. قیمت پنیر با کوپن کیلویی 20تومان بود اما در آخرین ماه‌های این دهه حدود قیمت پنیر کیلویی 30تومان بوده است. پنیر بلغاری که در این دهه از طریق کوپن توزیع می‌شد هم حدودا کیلویی 13تومان قیمت داشته است. کره محصول کوپنی دیگری در لیست 10قلم کالای اساسی کوپنی بود که در آن سال باقیمت کیلویی 37تومان به فروش می‌رسید و مانند دیگر اقلام مردم برای دریافت آن باید در صف می‌ایستادند. کره‌های مارگارین وارداتی هم بدون کوپن توزیع می‌شدند اما به‌خاطر طعم شور آن چندان مشتری نداشتند.

شیر هر بطری دو تومان

شیر و توزیع آن در دهه 60 برای خود ماجرایی بود. شیشه‌ها به امانت دست مردم می‌ماندند تا فردا جمع‌آوری شده و شست‌وشو داده شوند. خبری از بسته‌های تتراپک و مقوایی نبود. کمبود شیر باعث شده بود گروه‌هایی خاص مانند سالمندان و خانواده‌هایی که نوزاد داشتند کارت شیر دریافت کنند و توزیع شیر در صف و با ارائه این کارت‌ها انجام می‌شد. متوسط قیمت شیر در آن زمان دو تومان در ازای هر بطری بود.

صف خرید گوشت کوپنی 

در سال‌های 1360تا 1369، قیمت گوشت گوسفند با استخوان به‌طور متوسط 10برابر شد. افزایش نسبی کمتر قیمت گوشت را نسبت به قیمت سایر کالاها در این دوران می‌توان ناشی از تعیین قیمت پایین‌تر نرخ دلار نسبت به قیمت واقعی آن از جانب بانک مرکزی و هزینه‌کردن دلارهای یارانه‌ای (که در آن زمان دلار رقابتی هم نامیده می‌شد) در واردات بی‌رویه دانست. در ابتدای سال 1360، قیمت یک کیلو گوشت با کوپن 70تومن و بدون کوپن حدود 250تومان بود که در پایان این دهه تا کیلویی 700تومان هم رسیده بود و قیمت آن در آستانه آزادسازی قرار داشت. اقتصاد ایران در این دهه رنگ کوپن را به‌ خود دیده و داستان‌های تکراری در دل آن نهفته است. صف‌های خرید مرغ و گوشت که نمونه‌های آن را در دهه 90 باز دیدیم، در آن دهه هم تکرار شده است. روزنامه کیهان در سال 61 با یکی از حاضران در صف گوشت مصاحبه کرده و مرد گفته است: «قبلا هر 10روز یک چارک گوشت به ما می‌دادند ولی حالا یک کیلو می‌دهند، ولی مشکل این است که در یک محله 10روز یک‌بار گوشت توزیع می‌کنند و در محله دیگر هر 15روز یک‌بار».
گفتنی است که هر سیخ کباب کوبیده در سال 1366، 20تومان قیمت داشت و به این ترتیب با هر هزار تومان امکان خرید 50سیخ کباب کوبیده برای یک فرد فراهم بود و این در حالی است که حداقل دستمزد در سال 66 در هر‌ماه دو هزار و 280تومان بود؛ یک کارگر می‌توانست در آن روزگار با حقوق ماهانه خود 114سیخ کوبیده برای خود بخرد.

نیسان پاترول

مونتاژ این خودرو در ایران از سال 1364و واگذاری آن از سال 1366آغاز شد. چهره متفاوت این خودرو نسبت به‌خودروهای سواری دیگری که در کشور وجود داشت، باعث شد با استقبال زیادی مواجه شود. کارخانه پارس‌خودرو در سال 66 برای پیش‌فروش پاترول 500هزار تومان از 6هزار متقاضی این خودرو دریافت کرد اما تا سال 70خبری از تحویل پاترول‌ها و تعیین قیمت آن نشد و شرکت در ازای پاترول، ‌به متقاضیان وانت فروخت. براساس قیمت دیگر خودروهای خارجی در آن دوران، می‌توان قیمت تمام‌شده این خودرو در سال 66 را درحدود 2میلیون تومان تخمین زد.

دهه کمبود لوازم‌التحریر 

در سال1363 نزدیک به 10میلیون دانش‌آموز قرار بود راهی کلاس‌های درس شوند و همزمان، ‌خانواده‌ها با بحران کمبود و گرانی لوازم‌التحریر و کتاب‌های درسی مواجه بودند. چند‌دستگی قیمت‌ها در بازار موضوع دیگری بود که خانواده‌ها را به دردسر انداخته بود. خودکار بیک 8ریالی بیش از 3تومان فروخته می‌شد. مداد 3ریالی به قیمت دو تومان و تراش 4ریالی به قیمت 3 تومان به فروش می‌رسید. قیمت مداد پاک‌کن خارجی 170تومان و پاک‌کن ایرانی 8ریال بود. دفتر 40برگ 1.8تومان قیمت داشت و قیمت دفترچه‌های 60برگ و 100برگ هم به‌ترتیب متناسب با افزایش تعداد صفحات بالاتر از این بوده است. همچنین دانش‌آموزان در این سال برای دسترسی به کتاب درسی باید 100تومان پرداخت می‌کردند تا کارت نوبت دریافت کتاب را دریافت کنند. کارتی که به هیچ‌وجه تضمینی برای دریافت به‌موقع کتاب‌های درسی نبود.

تخم‌مرغ

تا پیش از آغاز بحران تخم‌مرغ در اواخر دهه 60 و اوایل دهه 70، تخم‌مرغ که در لیست اقلام اساسی کوپنی قرار داشت، با قیمت کیلویی 178ریال در دسترس مردم قرار می‌گرفت. در میانه دهه 60 و در سال 66، هر شانه تخم‌مرغ به حدود 40تومان رسیده بود؛ یک فرد در سال مورد بحث می‌توانست با هزار تومان 25شانه تخم‌مرغ بخرد.

پیکان دولوکس، ‌59هزار تومان

پیکان بدون شک یکی از رایج‌ترین خودروهای دهه 60شمسی در کشور بوده است. قدیمی‌تر‌ها قیمت پیکان را در این دهه درحدود 50هزار تومان به یاد می‌آورند. روزنامه‌های سال 60 در گزارش‌های خود قیمت مدل دولوکس این خودرو را 59هزار و 735تومان و قیمت مدل کارلوکس آن را 52هزار و 227تومان اعلام کرده‌اند. متقاضیان خرید خودرو از شرکت ایران‌ناسیونال سابق که پیکان یکی از محصولاتش بود، باید چک بانکی به مبلغ 30هزار تومان تهیه می‌کردند. در سال 63پیکان در بازار آزاد دارای 200هزار تومان ارزش کاذب بود و همین موضوع باعث شد نگاه مردم به این خودرو سرمایه‌ای شود. قیمت پیکان در اواخر دهه 60 به 700هزار تومان رسید. در آن زمان پژو 405 که به‌تازگی وارد ایران شده بود یک‌میلیون و 500هزار تومان قیمت داشت.
رنو5 خودروی اسپورت، جمع و جور و محبوب دهه 60 که طراحی‌اش در مقابل پیکان ساده، شاهکاری هنری به‌نظر می‌آمد. این خودرو از سال 1355 وارد کشور شد. این خودروی چهار سیلندر به همراه خودروی پیکان در دهه   60 به‌صورت قرعه‌کشی و درصورت داشتن شرایطی خاص، شبیه به قرعه‌کشی‌های کنونی شرکت‌های خودروسازی داخلی به فروش می‌رسید. در اوایل دهه 60 قیمت دولتی رنو 5 درحدود 70هزار تومان و نرخ آن در بازار آزاد 140تا 150هزار تومان بوده است.

سوزوکی 1000، 38هزار تومان

در سال1360 متقاضیان خرید موتورسیکلت دنده‌ای یاماها  125باید 8هزار تومان چک بانکی برای پیش‌خرید این موتور تحویل فروشنده می‌دادند. اما موتورسیکلت یاماها 125محبوب‌ترین موتورسیکلتی نبود که در دهه 60 در کشور خریداری می‌شد. اوایل دهه 60 سوزوکی 1000موتورسیکلت محبوب دیگری بود که 38هزار تومان قیمت داشت.