مرگ در نمی‌زند

محمدناصر احدی- روزنامه‌نگار

بیش از یک سال است که شنیدن خبر مرگ کسی آن بهت و ناباوری سابق را ندارد؛ مخصوصا اگر کسی را که درگذشته از نزدیک نشناسیم، چندان افسوس نمی‌خوریم. من هم وقتی به‌طور اتفاقی خبر مرگ پاول ریتِر ـ بازیگر بریتانیایی سینما و تئاتر ـ را خواندم، چون او را به جا نیاوردم، آن را به‌حساب یکی از بی‌شمار مرگ‌های این روزگار مرگبار گذاشتم و داشتم بی‌دریغ و افسوس از آن می‌گذشتم که فهمیدم پاول ریتر همان کسی است که در مینی‌سریال اثرگذار «چرنوبیل» (2019) نقش آناتولی دیاتلوف، معاونِ مهندسِ ارشد نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل، را در نهایت استادی بازی کرده بود. شاید، به یاد آوردن اینکه در این درام پر بازیگر، آناتولی دیاتلوف کدام شخصیت بود، قدری برای‌تان سخت باشد. پس، اجازه بدهید کمی راهنمایی‌تان کنم. آناتولی دیاتلوف همان کسی بود که در شب فاجعه چرنوبیل مسئولیت نیروگاه هسته‌ای را بر عهده داشت و می‌خواست آزمایشی را که پیش‌تر 3بار انجام شده و هر 3بار هم شکست خورده بود، «به هر نحو ممکن» انجام دهد و افتخار انجام کاری نشدنی را به نام خود سند بزند؛ اما در آخر آنچه برای دیاتلوف ماند چیز جز بدنامی نبود. در شب فاجعه، آزمایشی که دیاتلوف به انجام آن اصرار داشت، 10ساعت به تعویق افتاد و شیفت کارکنان نیروگاه ـ که برای انجام این آزمایش آموزش دیده بودند ـ عوض شد. اما دیاتلوف حاضر نشد از انجام آزمایش منصرف شود و با کارکنانی که صلاحیت انجام این آزمایش را نداشتند، کار را شروع کرد و آغاز یک پایان را کلید زد.
پاول ریتر با مهارت تمام توانسته بود جاه‌طلبی جاهلانه دیاتلوف را تصویر کند. سیمایی که ریتر از دیاتلوف به‌دست می‌دهد، به فرمانده یا سیاست‌مداری می‌ماند که حاضر است برای رسیدن به هدفی که منافع شخصی‌اش را تأمین می‌کند، به هر حماقت و جنایتی دست بزند و جان‌های فراوانی را فدای خواست خود کند. نگاه ریتر در نقش دیاتلوف از شعور و همدردی تهی است و به خوبی نشان می‌دهد که چرا دیاتلوف می‌تواند مرتکب چنین جنایت هولناکی شود و زیردستانش و انسان‎های زیادی را به کام مرگ بکشاند. زمانی که هسته نیروگاه منفجر می‌شود، کارکنان زیردست دیاتلوف سعی می‌کنند به او بفهمانند که چه فاجعه‌ای رخ داده است، اما دیاتلوف، پس از بهت اولیه، سعی می‌کند خودش را از تک‌وتا نیندازد و بی‌کفایتی زیردستانش را شماتت کند و بعد با دستورات بی‌حاصلی که صادر می‌کند، می‌خواهد نشان دهد اوضاع را تحت کنترل دارد؛ اما هرچه بیشتر می‌گذرد، مشخص می‌شود چه فاجعه هولناکی اتفاق افتاده‌ است. ریتر در مینی‌سریال «چرنوبیل» فقط در نقش یک شخصیت بازی نمی‌کند، بلکه با اجرای ماندگارش، چهره کریه و هیولاوار خودخواهی و حماقت سیستماتیک را جاودانه می‌کند. ممنون آقای ریتر برای این اجرای فراموش‌نشدنی. ریتر متولد 1966بود و در فیلم‌هایی همچون «کوانتوم تسکین» (2008) از مجموعه‌فیلم‌های جیمز باند و «هری پاتر و شاهزاده دورگه» (2009) بازی کرده بود. او به‌دلیل ابتلا به تومور مغزی در 54سالگی درگذشت. مرگ دیگری که این روزها اتفاق افتاد و کمتر به آن پرداخته شد، درگذشت جین یانگ‌بلاد، نظریه‌پرداز هنرهای رسانه‌ای و سیاست بود. یانگ‌بلاد در زمینه تاریخ و نظریه سینمای آلترناتیو تحقیق می‌کرد و رشد ویدئو آرت، هنر دیجیتال و هنر کامپیوتری را پیش‌بینی کرده بود. او نخستین کسی بود که از ویدئو به‌عنوان فرمی هنری یاد کرد و به‌دلیل بحث از هنرهای کامپیوتری و هنرهای رسانه‌ای در حیطه مطالعات سینمایی نامی معتبر محسوب می‌شد. مهم‌ترین کتاب او «سینمای بسط‌یافته» نام داشت که در سال 1970منتشر شد و بر ظهور فیلم‌سازی مبتنی بر تکنولوژی‌های دیجیتال، تلویزیون و دانش سایبرنتیک متمرکز بود. یانگ‌بلاد معتقد بود که این تکنولوژی‌های جدید به گشایش امکانات جدیدی پیش روی انسان منجر خواهد شد و حالا، بیش از 50سال پس از چاپ نخست کتاب مشهور او، اثرات این تکنولوژی‌های جدید را نه‌تنها در سینما بلکه در زندگی روزمره بشر نیز شاهد هستیم. یانگ‌بلاد در کتابش نوشته بود: «سینمای بسط یافته به‌معنای فیلم‌های کامپیوتری، فسفرهای ویدئویی، نور اتمی یا نمایش روی سطوح کروی نیست. سینمای بسط‌یافته اصلا یک فیلم نیست؛ همچون خود زندگی، فرایندشدن است؛ کشش تاریخی همیشگی انسان به آشکار کردن هوشیاری خود در خارج از ذهن، در مقابل چشمانش است. دیگر کسی نمی‌تواند فقط در یک رشته تخصص داشته باشد و امیدوار باشد که تصویری واضح از روابطش در این محیط داشته باشد.» کتاب سینمای بسط‌یافته برای سال‌ها نایاب بود تا اینکه در سال2020 دانشگاه فوردهام نیویورک آن را بازچاپ کرد. یلانگ‌بلاد در اثر سکته قلبی شدید در 78سالگی چشم از جهان فروبست.