گلایه باغداران فرحزاد از وضعیت نامناسب باغ‌های حاشیه روددره
مرگ تدریجی باغ‌های فرحزاد
حسن حسن‌زاده
حاشیه رودخانه فرحزاد اگرچه هنوز با درختان قدبرافراشته و باغ‌های سرسبزش یادگاری از روزگار قدیم این‌آبادی کهن است اما طی سال‌های اخیر از شمار درختان این گستره سبز کاسته و بسیاری از باغ‌های قدیمی آن از بین رفته است.
۱۵ سال پیش بود که شماری از املاک و باغ‌های حاشیه روددره در دوره گذشته مدیریت شهری در پروژه ساخت بوستان نهج‌البلاغه، تملک و خانه‌های داخل باغ‌ها هم تخریب شد. اما بوستان نهج‌البلاغه هرگز تا محله فرحزاد امتداد پیدا نکرد و باغ‌ها و خانه‌های مخروبه هم به مأمنی برای معتادان و گروه‌های پرخطر تبدیل شد. این میان هجوم معتادان و از بین رفتن نهرها، مجراهای آب و قنات‌های قدیمی به دلیل تخریب خانه‌ها و بناهای حاشیه روددره، زمینه‌ساز از بین رفتن درختان قدیمی و شماری از باغ‌های سرسبز روددره فرحزاد شد. سری به این محله زده و در گفت‌وگو با اهالی و اعضای شورای باغداران فرحزاد ابعاد موضوع و راهکارهای آنها برای احیای این باغ‌های قدیمی را بررسی کرده‌ایم.
فرحزاد از همان روزگاری که یک‌آبادی خوش آب و هوا در پهنه شمیران بود به میوه‌های توت و شاتوت اعلایش شهرت داشت. میوه‌هایی که از باغ‌های حاشیه رودخانه دستچین و در بازارهای شمیران و تهران به فروش می‌رسید. باغ‌های حاشیه رودخانه اما قدیمی‌ترین باغ‌های این‌آبادی ۸۰۰ ساله‌اند. با وجود ناملایمتی‌ها و مشکلاتی که در دو دهه اخیر نفس باغ‌های حاشیه رودخانه را گرفته است، هنوز هم می‌شود در حاشیه روددره از درختان توت و گردو ۲۰۰ ساله سراغ گرفت.
از پل خوشمرام که به سمت پایین‌دست رودخانه حرکت می‌کنیم، به تدریج از شمار درختان حاشیه روددره کاسته می‌شود. جای خالی درختان میوه‌ای که معیشت چند نسل از باغداران فرحزاد را تأمین می‌کرد اکنون در لابه‌لای درختان خوش اقبال‌تری که هنوز سرپا ایستاده‌اند، منظره‌ای ناخوشایند برای موسفیدان محله است. «عباس بهشتی» یکی از باغداران و اهالی قدیمی فرحزاد از قدمت باغ‌های حاشیه رودخانه می‌گوید: «در منابع مکتوب آمده که فرحزاد ۸۰۰ سال قدمت دارد. اما از بزرگ‌ترها شنیده‌ایم قدمت‌آبادی ما به بیش از هزار سال می‌رسد. هسته اصلی‌آبادی هم در کنار همین رودخانه شکل گرفت.
باغداران زمین‌های حاشیه رودخانه را با کاشت درختان میوه‌آباد کردند و معیشت روستاییان هم از همین راه تأمین می‌شد. فصل میوه‌چینی که می‌رسید در باغ‌های حاشیه رودخانه غوغایی بود. بچه‌ها هم شانه به شانه بزرگ‌ترها در میوه‌چینی مشارکت می‌کردند و میوه‌های توت و شاتوت اعلا در بازارهای تهران به فروش می‌رسید. ۱۵ سالی می‌شود که شمار زیادی از درختان از بین رفته و خشک شدن نهرها و قنات‌ها به باغ‌های حاشیه رودخانه آسیب جدی وارد کرده است.»
- ماجرای بوستان نهج‌البلاغه و باغ‌های فرحزاد
حوالی پل خوشمرام که فرحزاد را به مسیر قدیمی جاده امامزاده داود(ع) و باغ‌های بالادست محله وصل می‌کند، میان فرحزادی‌ها به محدوده قنات قلعه معروف است. قناتی که البته دیگر نشانی از آن باقی نمانده و مثل چند قنات قدیمی دیگر به خاطره‌ای تلخ برای باغداران تبدیل شده است. به گفته باغداران و اهالی فرحزاد، نقطه آغاز ماجرای از بین رفتن تدریجی باغ‌ها اما به حدود ۱۵ سال پیش و اجرای پروژه ساخت بوستان نهج‌البلاغه در دوره گذشته مدیریت شهری تهران برمی‌گردد.
«حسن صداقت» یکی از معتمدان محله و عضو گروه جهادی محله اسلامی فرحزاد در این‌باره می‌گوید: «باغ‌های حاشیه رودخانه به‌عنوان قدیمی‌ترین باغ‌های‌آبادی فرحزاد از صدها سال پیش رونق داشت. اما از ۱۵ سال پیش و همزمان با اجرای پروژه بوستان نهج‌البلاغه تعدادی از باغ‌های حاشیه روددره به تدریج از بین رفت و باغداری در این محدوده هم از رونق افتاد. شهرداری ابتدا می‌خواست بوستان نهج‌البلاغه را تا پل خوشمرام که انتهای محدوده بافت شهری فرحزاد است، توسعه دهد. برای اجرای این پروژه، شماری از باغ‌ها و املاک حاشیه رودخانه را هم از مالکان و باغداران خریداری کرد. اما از آنجایی که شهرداری در پروژه تملک این باغ‌ها به املاک سنددار رسید و شماری از باغداران هم راضی به فروش باغ‌ها و املاک خود نشدند، بوستان نهج‌البلاغه در محدوده پل نیایش متوقف شد و در محله فرحزاد امتداد پیدا نکرد.»
به گفته اهالی و شورایاران فرحزاد، اکنون حدود یک سوم از باغ‌ها و املاک حاشیه رودخانه در تملک شهرداری است؛ همان باغ‌ها و املاکی که به حال خود رها شده و مشکلات بسیاری برای باغ‌ها و اهالی فرحزاد ایجاد کرده است. صداقت ادامه می‌دهد: «تا پیش از آنکه مدیریت گذشته شهرداری تهران به هوای ساخت بوستان نهج‌البلاغه، شماری از باغ‌ها و املاک حاشیه رودخانه را از مالکان خریداری کند، باغداران درختان را آبیاری و از منابع طبیعی حفاظت می‌کردند. اما پس از تملک و تخریب بناهای داخل باغ‌ها، بسیاری از نهرها و قنات‌های قدیمی از بین رفت و زمینه برای مرگ تدریجی درختان فراهم شد.»
- آوار خانه‌ها قنات‌های فرحزاد را از بین برد
از پل خوشمرام که به سمت پایین دست محله حرکت می‌کنیم، هنوز هم در لابه‌لای درختان باقیمانده از آن باغ‌های انبوه روددره و آثار بناهای مخروبه دیده می‌شود. تخریب‌هایی که به ادعای باغداران و اهالی محله عامل اصلی خشکیدن درختان حاشیه رودخانه‌اند. «اکبر بهشتی فرحزادی» یکی از باغداران فرحزاد می‌گوید: «از پل خوشمرام به سمت پایین‌دست رودخانه، همه باغ‌ها و املاک در اختیار باغداران فرحزادی بود. اما ۱۵ سال پیش وقتی شهرداری شماری از باغ‌ها و املاک را از مالکان خریداری کرد، مجراها و نهرهای آبی که از آن املاک می‌گذشت تخریب شد.
همه باغدارها از باغ بالادست خود حق مجرا داشتند. نهرهای آب و آب قناتی از دل باغ‌های بالادست عبور می‌کرد به باغ‌های پایین‌دست می‌رسید. اما ماجرا از تملک شماری از باغ‌ها توسط شهرداری و تخریب ساختمان‌ها و بناهای داخل باغ شروع شد. متأسفانه در هنگام تخریب بناها، علاوه بر مجراها و نهرهای آب، مسیر قنات‌های زیرزمینی هم از بین رفت و در نتیجه درختان باغ‌های پایین دست از آب قنات محروم شدند. به‌عنوان مثال در محدود قنات قلعه، چند خانه قدیمی در دل باغ وجود داشت که آب از زیر خانه‌ها عبور می‌کرد و به باغ‌های پایین‌دست می‌رسید. اما همزمان با تخریب آن خانه‌ها، نهرهای سیمانی که مالکان قبلی برای گذر آب ایجاد کرده بودند هم از بین رفت و درختان پایین دست از بی‌آبی خشک شدند.»
با عبور از پل خوشمرام، در حاشیه رودخانه به محدوده‌ای می‌رسیم که میان اهالی قدیمی فرحزاد به استخر پونک و سرجوئک معروف است. جایی که استقامت درختان گردو ۲۰۰ ساله‌اش، باغداران قدیمی فرحزاد را به احیای باغ‌های حاشیه رودخانه امیدوار می‌کند. صداقت از تخریب چاه قنات قدیمی پونک و سرجوئک می‌گوید: «در ابتدای محدوده استخر پونک و سرجوئک، چاه قناتی با ۳۰متر عمق وجود داشت که آب باغ‌های اطراف را تأمین می‌کرد. آن چاه قنات هم در اثر تخریب خانه‌ها با نخاله پر شد و از بین رفت.»
- تنه درختان هیزم بساط معتادان
از بین رفتن شماری از باغ‌های حاشیه روددره فرحزاد و خشکیدن بسیاری از درختان کهنسال حاشیه رودخانه فقط گوشه‌ای از معضلاتی است که فرحزادی‌ها با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. حضور معتادان، کارتن‌خواب‌ها و بیتوته آنها در باغ‌های حاشیه رودخانه معضل شماره یک فرحزاد است. معضل بزرگی که فرحزادی‌ها علت آن را در خشکیدن و از رونق افتادن باغ‌های حاشیه رودخانه جست‌وجو می‌کنند.
به گفته معتمدان و باغداران فرحزادی، بیتوته معتادان در باغ‌های حاشیه رودخانه از زمان تملک شماری از این باغ‌ها در دوره گذشته مدیریت شهری و تخریب خانه‌ها و بناهای داخل باغ آغاز شد. بهشتی می‌گوید: «وقتی املاک و باغ‌های حاشیه رودخانه پس از تملک توسط شهرداری به حال خود رها شد، زمینه برای حضور معتادان فراهم شد. شهرداری پس از خریداری این املاک، خانه‌ها و بناهای داخل باغ را تخریب کرد. اما نخاله‌ها و بقایای به جا مانده از آن خانه‌ها به مأمنی برای معتادان تبدیل شد. باغداران برای آبیاری و درختکاری در باغ‌های سنددار خود هم با موانع متعدد روبه‌رو هستند. معتادان با حضور پررنگ در این باغ‌ها هم مانع فعالیت باغداران می‌شوند.» از کوچه سرآسیاب که مسیر حاشیه رودخانه را در پیش بگیریم به آلونک‌هایی می‌رسیم که توسط معتادان در همسایگی خانه‌های مسکونی ساخته شده‌اند. آلونک‌هایی با در و پنجره‌های شکسته و نخاله‌های به جامانده از تخریب‌های ۱۵ سال پیش. صداقت می‌گوید: «املاک تخریب شده در همسایگی خانه‌های مسکونی قرار داشتند.
معتادان و کارتن‌خواب‌ها از همان دوران این بناهای مخروبه و رها شده را بهترین مکان برای سکونت خود دیدند و با وجود نظارت‌گاه و بیگاه نیروی انتظامی همچنان حضور پررنگی در آلونک‌های حاشیه رودخانه دارند. معتادان از شاخه‌ها و تنه درختان برای روشن کردن آتش استفاده می‌کنند. حضور آنها هم یکی دیگر از عوامل اصلی خشکیدن و از بین رفتن درختان حاشیه رودخانه است.» حرف‌ها که به اینجا می‌رسد، «مهدی بهشتی» معتمد محله و مدیر قرارگاه محله اسلامی فرحزاد هم می‌گوید: «پرسه معتادان در کوچه‌های منتهی به رودخانه به‌ویژه پس از تاریکی هوا باعث وحشت و نگرانی همسایه‌ها می‌شود. به‌عنوان مثال ساکنان کوچه سرآسیاب به دلیل احساس ناامنی از حضور این گروه‌های پرخطر، پس از تاریکی هوا از تردد در محل زندگی خود خودداری می‌کنند. این معضل در نزدیکی قنات قلعه و حاشیه بوستان ۱۵ خرداد هم وجود دارد.»
- عزم محلی برای احیای باغ‌های فرحزاد
با همه این معضلات، باغداران قدیمی فرحزاد هنوز امید خود را برای احیای قدیمی‌ترین باغ‌های محله از دست نداده‌اند. روزهای پایانی سال گذشته بود که بسیاری از اهالی، باغداران و مسئولان محلی فرحزاد در حرکتی نمادین به کاشت نهال در باغ‌های حاشیه رودخانه پرداختند.
حضور پررنگ اهالی و باغداران در آن حرکت خودجوش محلی قدم نخست برای احیای باغ‌های فرحزاد است؛ همان باغ‌هایی که اگرچه به سکونتگاه معتادان تبدیل شده و در اثر خشکیدن نهرها و قنات‌های بالادست رو به زوال رفته است اما با مشارکت اهالی محله و باغداران احیا خواهد شد.
صداقت می‌گوید: «اگرچه تعدادی از باغ‌ها به دلیل خشکیدن و تخریب نهرها و مجراهای آب، رها و به سکونتگاه معتادان تبدیل شده اما هنوز شماری از باغداران با تانکر درختان خود را آبیاری می‌کنند. در روز درختکاری، گروه جهادی محله اسلامی فرحزاد برای همراهی با باغداران ۳۰۰ نهال تهیه کرد و در اختیار آنها قرار داد تا با کاشت نهال در باغ‌های حاشیه رودخانه، قدم اول را برای احیای باغ بردارند. این برنامه با مشارکت اهالی و باغداران در دیگر روزهای سال هم انجام خواهد شد. همچنین باغداران برای احیای نهرها و قنات‌های قدیمی فرحزاد اعلام آمادگی کرده‌اند. امیدواریم با همکاری شهرداری زمینه برای حفظ باغ‌های باقیمانده و احیای باغ‌هایی که در اثر بی‌آبی از بین رفته‌اند فراهم شود.» احیای باغ‌های فرحزاد قدمی بزرگ برای حل آسیب‌های اجتماعی ناشی از حضور معتادان در این باغ‌هاست.
«مریم سلامت» شورایار محله فرحزاد می‌گوید: «اگر باغ‌ها، احیا و حضور باغداران برای آبیاری باغ‌ها و میوه‌چینی پررنگ شود، به تدریج حضور معتادان در این باغ‌ها هم کمرنگ‌تر خواهد شد. در روزهای پایان سال گذشته و همزمان با کاشت ۳۰۰ نهال در باغ‌های حاشیه رودخانه، حضور اهالی و باغداران باعث متفرق شدن معتادان شد. اگر همه باغ‌ها احیا شود، این معضل هم به تدریح برطرف می‌شود.»
- پیگیر مطالبات باغداران هستیم
دفتر توسعه محلی فرحزاد که طی سال‌های اخیر با مشارکت اهالی دغدغه‌مند محله اقداماتی برای حفظ محیط‌زیست حاشیه روددره انجام داده است، برای احیای باغ‌های فرحزاد به‌عنوان یکی از ریه‌های تنفسی شهر هم به کمک باغداران فرحزاد آمده است. «مژگان احمدیه» مدیر دفتر توسعه محلی فرحزاد می‌گوید: «جلسات متعددی با نمایندگان باغداران فرحزاد و اعضای شورای باغداری محله برای احیای باغ‌های حاشیه روددره برگزار شده است.
اگرچه تملک شماری از باغ‌ها و تخریب‌های ۱۵ سال پیش برای ساخت بوستان نهج‌البلاغه، نهرها و قنات‌ها را از بین برده و آبیاری باغ‌ها را با مشکل مواجه کرده است، اما این روزها دغدغه اصلی باغداران محصور کردن باغ‌های سنددار و حفاظت از باغ‌ها در برابر ورود و بیتوته معتادان است.
در سال‌های اخیر، معتادان با بیتوته و آلونک‌سازی در باغ‌ها یکی از عوامل اصلی رها شدن باغ‌های حاشیه رودخانه و خشکیدن درختان بوده‌اند. دفتر توسعه محله پیگیر درخواست اهالی و باغداران است تا شهرداری شرایطی برای محصور کردن باغ‌های سنددار حاشیه روددره فراهم کند یا با خریداری این املاک از باغداران و احیای مسیر سبز حاشیه روددره، از خشکیدن درختان جلوگیری کند. باغداران هم حاضرند با احیای نهرها و باغ‌های حاشیه روددره، دوباره صفای گذشته را به باغ‌های حاشیه رودخانه برگردانند. این کار می‌تواند زمینه‌ساز اشتغالزایی و رونق کسب و کار در فرحزاد شود و از طرفی آسیب‌های اجتماعی حضور معتادان در این باغ‌ها را هم کمتر کند.»
