آشنایی با قدیمی‌ترین کارخانه‌های کبریت‌سازی ایران
خاطرات بی‌خطر
کبریت، کالایی که روزی روزگاری به‌وفور در آشپزخانه‌های ایرانی یافت می‌شد این روزها کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد و با وجود اجاق گازهای مدرن، تاریخ مصرف این کالای نوستالژیک به پایان رسیده است. البته کارخانه‌های قدیمی و اسم و رسم‌دار کبریت‌سازی هنوز با تولید انواع کبریت نفس می‌کشند و خط تولید آنها تعطیل نشده اما چه‌کسی است که نداند کبریت به خاطره در ذهن مردم بدل شده و شاید به همین دلیل مجموعه کبریت قدیمی رونق پیدا کرده‌اند و به مرور زمان ارزش دوچندانی پیدا کرده‌اند؛ مثل کبریت‌های توکلی و ممتاز جزو نسل اول کبریت‌های ایرانی به‌شمار می‌روند یا کبریت‌های سه‌ستاره که در زنجان تولید می‌شد.
کبریت توکلی
گفته می‌شود در دوران مشروطه یک کارگاه کبریت‌سازی توسط حاج میرزا حسین واعظ در تبریز راه‌اندازی شد و روی کبریت‌های این کارگاه شعارهای ملی چاپ می‌کردند. بعد از مدتی خانواده توکلی نخستین کارخانه کبریت‌سازی را در تبریز تأسیس کرد و نخستین کبریت‌ها باکیفیت ایرانی با نام توکلی روانه بازار شد.کارخانه کبریت توکلی که با شعار کبریت بی‌خطر به شهرت رسید توسط علی عسکر توکلی تأسیس شد.این شعار بعدها به ضرب‌المثل بدل شد و آدم‌های بی‌اثر را کبریت بی‌خطر می‌خواندند. این کارخانه بیش از یک قرن قدمت دارد و خط تولید آن هنوز تعطیل نشده است.
کبریت ممتاز
بعد از کارخانه توکلی، شرکت کبریت ممتاز توسط محمد رحیم و محمدباقر خوئی تأسیس شد. محصولات کارخانه ممتاز تبریز که با نظارت شرکت کبریت سوئد تولید می‌شد چیزی از کبریت‌های اروپایی کم نداشت و مشتریان پر و پا قرصی داشت. کارخانه کبریت‌سازی ممتاز چند سالی می‌شود که موزه‌ای را برای گردشگران تأسیس کرده که شامل کلکسیونی از کبریت‌ها، عکس‌ها و شجره‌نامه مؤسسان این کارخانه و نوادگان آنهاست و بخش جذاب این موزه به نمایش آلبوم عکس‌های قدیمی خط تولید کارخانه ممتاز، ماشین‌های تایپ قدیمی، تلفن‌ها، دستگاه‌های سختی سنجی کبریت و دستگاه‌های ساخت و پرس کبریت اختصاص دارد.
کبریت همدان
کارخانه کبریت‌سازی همدان توسط میرزا احمد وجدانی تأسیس شد. وجدانی که مدتی در کارخانه کبریت‌سازی ممتاز کار کرده بود بعدها مستقل شد و این کارخانه را در همدان راه‌اندازی کرد. او چند سال بعد در اصفهان کارخانه‌ای تأسیس کرد و به این ترتیب ساخت کبریت که در آن روزگار شغل پردرآمدی بود از انحصار تبریزی‌ها خارج شد و به شهرهای دیگر هم سرایت پیدا کرد.نخستین کبریت‌هایی که در کارخانه کبریت‌سازی همدان تولید شد تفاوت چندانی با معدود کارخانه‌های آن روزها نداشت و قوطی‌های این کبریت‌ها معمولا در سه رنگ بنفش، سبز و آبی تولید می‌شد.
کبریت اصفهان
بعد از تهران، تبریز و همدان، اصفهان چهارمین شهری است که صاحب کارخانه کبریت‌سازی شد. در سال 1312،3 کارخانه کبریت‌سازی در این شهر تأسیس شد. یکی از این کارخانه‌ها که ظاهرا زودتر از بقیه فعالیتش را شروع کرده کبریت‌هایی به‌نام کبریت اصفهان را روانه بازار می‌کند.در آن سال‌ها رسم بر این بود که نخستین کارخانه‌های کبریت‌سازی نامشان را از همان شهر وام می‌گرفتند و کارخانه‌هایی که بعدها در همان شهر تأسیس می‌شد باید نام‌های دیگری انتخاب می‌کردند. کارخانه کبریت‌سازی اصفهان توسط مهدی‌خان موسی‌زاده و بعد از گرفتن مجوز از اداره صناعت و فلاحت تأسیس شده است.
کبریت سه ستاره
پس از پایان انحصار تبریز در صنعت کبریت‌سازی بسیاری از شهرهای اطراف هم وارد رقابت با کارخانه توکلی می‌شوند و در سال 1313زنجان هم صاحب یکی از این کارخانه‌ها می‌شود.طبق اسنادی که در مرکز اسناد ملی منتشر شده این کارخانه حدفاصل سال‌های 1314تا 1319به‌شدت فعال بوده و به‌عنوان یکی از سه کارخانه بزرگ کبریت‌سازی اعتبار زیادی داشته است. گفته می‌شود کارخانه کبریت‌سازی زنجان در دوره فعالیتش 500نفر کارگر داشته و فردی به نام محمد علی شالچی مدیریت آن را برعهده داشته. بعد از فوت شالچی، ورثه او نمی‌توانند کارخانه را اداره کنند و کبریت‌سازی زنجان در سال 1334تعطیل می‌شود. در سال 1341فردی به نام کوچمشگی آن را می‌خرد و شروع به تولید کبریت‌های سه ستاره می‌کند.
کبریت‌سازی شاهرود
در ادامه موج تأسیس کارخانه‌های کبریت‌سازی در شهرهای مختلف ایران، تاجران شاهرودی برای تأسیس یکی از این کارخانه‌ها در این شهر به صرافت افتادند و در نهایت کارخانه کبریت‌سازی شاهرود را تأسیس کردند. این کارخانه با سرمایه‌ای اندک فعالیتش را شروع کرد اما بعد از مدت زمان نسبتا کوتاهی خط تولیدش را تعطیل کرد. در سال 1330فرمانداری شاهرود با درج آگهی از مردم خواسته بود با خرید کبریت‌های کارخانه کبریت‌سازی شاهرود مانع ورشکستگی آن شوند اما این کارخانه نتوانست با غول‌های کبریت‌سازی ایران رقابت کند و سرانجام تعطیل شد.
کبریت سعادت
اواخر دهه 20استان گیلان و شهر رشت هم صاحب یک کارخانه کبریت‌سازی شد اما از عاقبت این کارخانه قدیمی اطلاعات چندانی در دست نیست. کبریت‌های این کارخانه با قوطی‌های بسیار زیبا و رنگارنگ تولید می‌شد و به همین دلیل در همان سال‌ها طرفداران بسیاری داشت. محصولات کارخانه سعادت گیلان با لیبل‌های قرمز و مشکی و پرنده که روی آن نقش بسته بود روانه بازار می‌شد. نکته جالب این بود که هیچ تناسبی بین اندازه بال، دم و پا و گردن این پرنده وجود نداشت و هر کدام از اعضای بدن آن به یک پرنده دیگر شباهت داشت.
کبریت گل سرخ
بعد از 2دهه فعالیت در صنعت کبریت‌سازی، سرانجام ایران توانست این کالا را به کشورهای همسایه صادر کند. کارخانه کبریت‌سازی مشهد نخستین کارخانه‌ای است که محصولاتش را به پاکستان صادر کرد و به همین دلیل نام این کارخانه در صنعت کبریت‌سازی ایران جاودانه شده است. محصولات این کارخانه فقط با یک لیبل و آن هم با رنگ قرمز و مشکی و روی کاغذهای کاهی و سفید منتشر شده است، با تصویر یک شاخه گل سرخ و نوشته‌هایی مثل کبریت گل سرخ، تفتیش انحصاری، مشهد و ایران 1320که از نشانه‌های کبریت‌های این کارخانه بوده است.
کبریت فرشته
تهران به‌عنوان پایتخت باید در صف اول تأسیس کارخانه‌های تولید کبریت‌سازی قرار می‌گرفت اما معلوم نیست چرا 2دهه طول کشید تا نخستین کارخانه در این شهر تأسیس شود. کارخانه کبریت‌سازی فرشته تهران از شهریور سال 1320فعالیتش را شروع کرد و کبریت‌هایی که با لیبل‌های متنوع تولید می‌کرد تا سال 1331در بازار موجود بود. تصویر فرشته‌ای که نیزه‌ای در دست دارد، نخستین طرح این کارخانه بوده و بعدها کبریت‌هایی معروف به کبریت دختر نشان تولید کرد. کبریت فیل نشان این کارخانه هم معروف بود که برای صادرات به پاکستان تولید می‌شد.
