تونل مصایب

فتانه احدی- آوین آزادی ـ روزنامه‌نگار

کارکرد اصلی‌شان تسهیل رفت‌وآمد است. «تونل‌ها» در شهرها، فضاهایی زیرزمینی‌اند که برای رفت‌وآمد وسایل نقلیه ساخته می‌شوند تا به روان‌سازی جریان ترافیک کمک کنند؛ نه آنکه خود به سدی در مقابل جریان ترافیک تبدیل شود. امروز اما می‌بینیم ورودی تونل‌های شهری در ایران - به‌خصوص در پایتخت - خود گره‌های اصلی ترافیکی شهرند و ماشین‌ها حتما در ورودی آنها توقف دارند؛ توقف‌هایی که بنا به حجم ماشین موجود در اتوبان‌ها می‌تواند تا ساعت‌ها ادامه پیدا کنند. تونل‌های تهران در اندازه‌های بزرگ تاسیس شده‌اند و تعداد آنها محدود است. ساخت تونل در شهرهایی مثل تهران سهل و ممتنع است. از یک سو برخوردار بودن از آب و هوای نرمال و اقلیم مناسب می‌تواند میانگین زمانی ساخت تونل‌ها را کاهش دهد و از سوی دیگر در شهرهایی مانند پایتخت که مشکل آب‌های زیرزمینی دارند، برای ساخت پروژه‌های اینچنینی وارد عمق نمی‌شوند و درصورت ورود به عمق زیاد تمهیدات لازم را درنظر می‌گیرند. برای مثال تونل توحید همواره از مشکل نشتی آب رنج برده تا جایی که در سال 95برای مدتی به‌طور کل بسته شد. محمدمهدی تندگویان، عضو سابق شورای چهارم شهر تهران یک سال بعد از این اتفاق در رسانه‌ها گفته بودمتأسفانه مطالعات خاصی در مورد تونل توحید صورت نگرفته و هزینه‌های آن نیز 3برابر استاندارد جهانی است. تا وقتی که آب‌های زیرزمینی وجود دارد آب‌بندی تونل معنا ندارد و هرسال فقط صرفا هزینه‌‌ای صرف انجام این کار می‌شود و تا زمانی که تونل کار می‌کند باید این فعل تکرار شود. درصورتی که مطالعه درستی قبل از احداث تونل انجام می‌شد مشکلاتی از این قسم نیز به‌وجود نمی‌آمد. او همچنین تأکید کرده بود که هزینه آب‌بندی بسیار بالاست و با اشاره به اینکه در واقع یکی از مشکلات شهرداری عدم‌استفاده از نظرات کارشناسان و متخصصان در اجرای پروژه‌هاست، گفته بود: گویا پروژه آب‌بندی تونل توحید شکست خورده اما روی‌مان نمی‌شود که به مردم این موضوع را اعلام کنیم. تونل مشهور دیگر تهران نیایش هم البته مشکلات خودش را دارد. این تونل به روایت رانندگان و البته مشاهدات خود ما هرگز کمکی به ترافیک محدوده نکرده و چه بسا ترافیک‌ساز هم بوده است. کارشناسان به همشهری می‌گویند که ساخت تونل باید علمی انجام شود، مطالعات پیش از ساخت در همه بخش‌ها برای آن انجام شود و میزان بار ترافیکی احتمالی آن تخمین زده شود. همچنین نکات مربوط به کنترل ایمنی که رابطه مستقیم با طول تونل دارد و تأثیر بسزایی در هزینه‌های اجرایی آن دارد، ‌درنظر گرفته شود. ملزوماتی مثل تهویه مناسب و تصفیه هوا هم از ملزومات تونل‌سازی در شهرها به شمار می‌روند چرا که تونل‌های غیراستاندارد می‌توانند آلودگی شهری را در خود جمع کنند و سلامت رانندگان را به خطر بیندازند. علی فرخ‌نژاد، مهندس عمران به همشهری می‌گوید: یکی از مسائل مهم در تونل‌ها، «تعمیر و نگهداری» است که متأسفانه تجربه نشان داده مسئولان و کارفرماها در ایران به مراقبت‌ها و تعمیرهای دوره‌ای اعتقادی ندارند و تا زمانی که یک سازه دچار آسیب یا خرابی نشوند، سراغ آن نمی‌روند. این رویکرد نه‌تنها عمر سازه را کم می‌کند و هزینه‌های تعمیر نهایی را بالا می‌برد بلکه می‌تواند منجر به رخ دادن خسارات جانی جبران‌ناپذیر شود.

یک فقدان همه‌جانبه؛ از نور تا ایمنی 

علی فرخ‌نژاد ـ کارشناس عمران
فاز صفر پروژه‌های زیرساختی مربوط به مطالعات اولیه است؛ مطالعاتی که می‌تواند سرنوشت نهایی پروژه را تغییر دهد و بر کارآمد بودن آن اثر ویژه‌ای بگذارد. متأسفانه در ایران این مطالعات اولیه عموما به شکل فرمالیته انجام می‌شوند و کارفرماها به‌راحتی از این فاز عبور می‌کنند و وارد فازهای اجرایی می‌شوند. در فاز صفر باید لایه‌بندی خاک، جریان آب‌های زیرزمینی، سطح آب‌های زیرزمینی، قنات‌ها، سازه‌های کنونی موجود اطراف، سازه‌های که بعدا قرار است اضافه شوند و... مورد بررسی قرار بگیرند. درصد قابل توجهی از کارفرماها اما به این مطالعات - که در ساخت تونل، سد و پروژه‌های مشابه بسیار ضروری‌اند - اهمیتی نمی‌دهند و صرفا مقرون به صرفه بودن یا سرعت به پایان رسیدن پروژه را اولویت قرار می‌دهند. برای مثال در سد گتوند که امروز شاهد حواشی بسیاری است همین فاز صفر و فقدان مطالعات اولیه است که کار را به اینجا رسانده است. هیچ بعید نیست که تونل‌های بزرگ تهران هم در آینده شاهد مشکل‌های گوناگونی باشند کما‌اینکه می‌بینیم معضل نشت آب در تونل تازه‌ساز توحید از همان ابتدای امر شروع شده و همچنان هم ادامه دارد.
فاز بعدی اما فاز طراحی است که خود شامل چند بخش است که یکی از این بخش‌ها، طراحی سازه است (‌انتخاب میلگرد، بتن یا پایدارسازی خاک و...) بخش دیگر زهکشی آب‌های زیرزمینی است که پروژه با آنها به نوعی درگیر است. در حوزه راهسازی، طراحی درست ورودی و خروجی، شیب مورد نظر و... باید در دستور کار قرار بگیرد و در نهایت هم در این فاز باید به ایمنی و نور تونل پرداخت. برای مثال امروز می‌بینیم که تمام تونل‌های تهران از مشکل فقدان طراحی درست نور رنج می‌برند. در تمام تونل‌های تهران وقتی راننده از بیرون - هنگامی که در معرض نور آفتاب قرار دارد- وارد تونل بسیار تاریک می‌شود، حتما برای لحظاتی دچار ضعف بینایی می‌شوند چرا که مردمک چشم برای سازگاری با تغییر حجم نور نیاز به زمان دارد. ورودی و خروجی یک تونل نقاط بسیار مهم این سازه به شمار می‌روند و مختل شدن بینایی در این نقاط می‌تواند منجر به تصادف‌های خطرناک شود.
از سوی دیگر سیستم جمع‌آوری آب‌های سطحی در تهران تقریبا وجود ندارد و سیستم زهکشی درستی برای پایتخت طراحی نشده که می‌تواند پل‌ها و تونل‌های شهری را هم دچار مشکل‌های جدی کند. آیا کارفرما پیش از ساخت تونل در تهران نسبت به موقعیت‌یابی و شناسایی سفره‌های آب زیرزمینی و قنات‌ها اقدام می‌کند؟ من که فکر نمی‌کنم چرا که تجربه نشان داده که یا حین ساخت یا بعد از اتمام پروژه تازه با این مشکل مواجه می‌شوند و حالا به‌دنبال راه‌حل آن می‌گردند.
هوا باید مدام در جریان باشد. تهویه یکی دیگر از مهم‌ترین فاکتورهای طراحی تونل است که باز هم تونل‌های تهران از فقدان آن رنج می‌برند. هواکش‌های یک تونل باید بعد از انجام مدل‌سازی‌های مختلف براساس مختصات آن تونل طراحی و اجرا شده و به شکل آنلاین قابل کنترل باشند. امروز می‌بینیم که در تونل توحید جریان هوا به درستی انجام نمی‌شود و حتی نمی‌شود شیشه خودرو  را برای دقایقی پایین کشید. این تونل در آن زمان با فشارهای شهردار وقت در نزدیکی انتخابات، با هزینه‌های چندبرابری ساخته شد بدون آنکه روند استاندارد ساخت (مطالعه، طراحی و اجرا) را طی کرده باشد.
آسیب بعدی، امروز نه اما در زمان یک زلزله سخت، می‌تواند به شکل جدی بروز پیدا کند. در تهران گسل‌های بزرگی وجود دارد که  هنگام ساخت تونل‌ها به آنها چندان توجهی نمی‌شود و حتی نقشه درستی از همه گسل‌های پایتخت در دست نیست که براساس آن سازه‌های مهم طراحی و ساخته شوند.
در نهایت «ایمنی» مورد دیگری است که باید حتما تمام فاکتورهای آن لحاظ شود، از تابلوگذاری هشدار درست گرفته تا تعریف خطوط اضطراری برای خروج نیروهای امداد و آتش‌نشانی.

ساخت تونل با زیرساخت‌های علمی

محمدعلی پورنیا ـ کارشناس شهری
مشکل اصلی این روزهای تهران ترافیک است. امروز می‌بینیم که گنجایش پایتخت تکمیل شده و درحال انفجار از تراکم خودرو است. ترافیک در مقاطعی سنگین و نیمه‌سنگین می‌شود و واقعیت این است که اگر قرار باشد مردم اینگونه بی‌محابا، با خودروهای خود در شهر تردد کنند، هرگز نمی‌شود ترافیک را کنترل کرد. نکته‌ای که باید به آن توجه شود این است که همه افرادی که این روزها وارد خیابان‌ها می‌شوند، کارمند نیستند که رفت‌وآمدشان ضروری باشد. اگر همه این افراد کارمند بودند، نهایتا باید تا ساعت ۹ صبح ترافیک را شاهد می‌بودیم نه اینکه در بیشتر ساعات شاهد ترافیک در معابر باشیم.
برای مهار ترافیک راهکارهای بسیاری چاره‌اندیشی شد تا اینکه به ساخت تونل‌ها رسید. تونل‌های ترافیکی، متصل‌کننده زیرزمینی در مناطق شهری است. بنابراین استفاده از بزرگراه‌های طبقاتی و تونل‌ها در دستور کار مدیران شهری برای خروج از بن‌بست ترافیک در کلانشهرها قرار گرفته است. در این بین باید توجه داشت که برای حل مشکل ترافیک باید به سیما و منظر شهری و پیوستگی محلات و تعاملات اجتماعی ساکنان آن نیز توجه کرد. تونل‌هایی مانند چمران، رسالت، تونل آرش در نیایش، تونل امیرکبیر در حوالی بازار و حتی پل‌های روگذر و زیرگذر درمانی برای برطرف کردن مشکل ترافیک است و اگر این تونل‌ها نبودند، قفل ترافیکی این مناطق باز نمی‌شد و حتی باید به‌سوی دو طبقه کردن ترافیک برویم.
البته باید به‌صورت کارشناسی و علمی به‌سوی ساخت تونل‌ها پیش رفت. تصمیم برای ساخت این تونل‌ها باید براساس یک تجزیه و تحلیل مقایسه‌ای هزینه‌های درازمدت مانند ساختمان تونل، هزینه‌های بهره‌برداری و نگهداری حالت‌های مختلف و فاکتورهای زیست‌محیطی باشد. به‌عنوان مثال تونل امیرکبیر در اتوبان امام علی(ع) از  اتوبان امام علی (ع) به سمت سه راه امین حضور یک طرفه است و به دلایل مختلف از سوی مدیران شهری، یک طرف آن فعال نیست.
موضوعی که کمتر به آن توجه می‌شود ساخت تونل‌های چند منظوره است. تونل‌ها می‌توانند  هنگام حوادث طبیعی مانند زلزله و  هنگام جنگ به‌عنوان پناهگاه نیز استفاده شوند یا خدمات و کاربری خاصی مانند کتابخانه، فروشگاه، رستوران و یا موزه داشته باشند ولی باید هنگام طراحی به این موارد توجه کرد.
وجود تونل به شرط آنکه کارشناسی و علمی باشد ضرورت دارد. شهرداری با کمک راهنمایی و رانندگی با بررسی‌های کارشناسی راه‌حلی مناسب پیدا کنند تا مشکلات ترافیکی حل شود.

تقویت حمل‌ونقل عمومی بهتر از ساخت تونل 

گیتی اعتماد ـ کارشناس شهری
از اصلی‌ترین فضاها در توسعه پایدار شهری، تونل‌های ترافیکی و مترو به شمار می‌روند که با هدف تسهیل و کاهش ترافیک در معابر شهری ساخته می‌شوند. البته اجرای این قبیل تونل‌ها در محیط‌های شهری همواره با چالش‌های جدی و مسائل ویژه‌ای چون وضعیت خاک، تاسیسات زیرزمینی، سازه‌های موجود زیرسطحی، خطر نشست زمین و... مواجه بوده است. در کلانشهرهایی مثل تهران با توجه به افزایش روزافزون تعداد وسایل نقلیه نیاز به افزایش شریان‌های عبوری به‌شدت احساس می‌شود. همچنین براساس تجربه‌های بین‌المللی، به‌طورعموم بزرگراه‌ها از تونل‌ها خطرناک‌ترند. علت آن این است رانندگان در تونل‌ها با هشیاری بیشتررانندگی می‌کنند و مسائل ترافیکی و فنی در تونل‌ها بهتر قابل پیش‌بینی است. تونل‌های ترافیکی همچنین می‌توانند به تونل‌های کوتاه یا بلند تقسیم شوند. تونل‌های کوتاه احتیاجی به تهویه مکانیکی و روشنایی ندارند و از نظر بهره‌برداری و نگهداری مانند قسمت‌های دیگر راه یا خیابان قابل قیاس هستند. برای تونل‌های بلند، اندازه و هزینه مستقیم تهویه با افزایش طول تونل زیاد می‌شود. همینطور مسئله کنترل ایمنی و تجهیزات آن‌که رابطه مستقیم با طول تونل دارد و تأثیر بسزایی در هزینه‌های اجرایی آن دارد. به‌عنوان مثال تونل نواب تهویه درستی نداشت و آلودگی را در خود نگه‌می‌داشت. حتما باید برای این موارد قبل از ساخت تونل فکری اساسی کرد.
به‌طور کل برای رهایی از ترافیک باید زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی را تقویت کرد. اکنون در دوران کرونا مردم بیش از پیش از حمل‌ونقل خصوصی استفاده می‌کنند درصورتی که با فاصله اجتماعی و رعایت پروتکل‌های بهداشتی و با تقویت ناوگان عمومی باید راه گریزی برای فرار از ترافیک یافت. اگر این اتفاق بیفتد نیازی به ساخت تونل نداریم. برای ساخت تونل باید همه جوانب سنجیده شود تنها هدایت ترافیک به هر طریق ملاک نباشد. مثلا چهارراه ولیعصر که مکانی نوستالوژی است و به واسطه خاطرات تاریخی که از سینماها، رستوران‌ها و دانشگاه داریم برای همه مردم اهمیت دارد. مردم را به زیر زمین هدایت کرده و خودرو را به سطح شهر آورده‌اند. به‌عنوان کارشناس شهرسازی معتقدم برای حل مشکل ترافیک باید به سیما و منظر شهری نیز توجه کنیم و به‌جای از بین بردن بافت چندین محله و ساخت بزرگراه به تونل به‌عنوان راه‌حلی جایگزین نگاه ویژه‌ای داشته باشیم.