یادداشت یک
نقش تونل‌ها در شهر و کیفیت زندگی شهری
علیرضا قهاری ـ رئیس انجمن مفاخر معماری ایران
یکی از الزامات شهر پیاده‌مدار یا انسان‌محور که امروزه در همه دنیا درباره آن سخن می‌رود - و به‌دنبال آن است که شهر را از انحصار اتومبیل‌ها خارج کند - این است که از سازه‌های زیرزمینی استفاده کند. اینکه اتومبیل‌ها به سطح زیرین زمین منتقل شوند و در آن نقطه حرکت کنند. این امر باعث خواهد شد تا شهروندان بتوانند با کیفیت و رفاه بیشتری زندگی کنند. هرچند مردم به شکل عرف، رفاه را در استفاده از اتومبیل شخصی می‌دانند، اما در دنیا شهروندان به این تشویق می‌شوند که از وسایل حمل‌ونقل عمومی، دوچرخه و اتومبیل یا موتورهایی با انرژی تجدیدپذیر استفاده کنند. آنچه می‌توان امروزه در کلانشهری مانند تهران، به‌دلیل گستردگی و سطح اشغال بالای زمین، برای اتصال و تسهیل حمل‌ونقل استفاده کرد، ورود به لایه‌های زیرسطحی است. هرچند این مسئله نیازمند صرف هزینه‌های گزافی هم خواهد بود، اما برای تسهیل در حمل‌ونقل، و رفاه شهروندان استفاده از لایه‌های زیرسطحی لازم است. از سویی اتصال نقاط شهری بدون گسست بافت‌های شهری با این تونل‌کشی میسر می‌شود. در طول شهرنشینی معاصر و از زمان ماشینی شدن، در هر اتصالی، بافت شهری را از بین برده و نقاط محلی را بی‌توجه به شکل اجتماعی، اقتصادی و... بریده و باعث گسستگی شهری شده‌ایم. مثل بزرگراه نواب که در دوران معاصر، بافت شهری را از بین برد و با خیابان‌کشی‌های جدید این اتصال را نابود کرد. اما نقطه قوت در تونل‌کشی و ساخت سازه‌های زیرزمینی این است که اتصال شهری بدون گسستگی اتفاق می‌افتد. در تقاطع‌های هم‌سطح و متوالی در مسیرهای طولانی، دیگر نیازی به سطح نیست و نیاز از لایه‌های زیرین برآورده می‌شود.
تهران یکی از بزرگ‌ترین کلانشهرهای دنیاست که به واسطه جمعیت زیاد، در زمینه حمل‌ونقل از معضلات ترافیکی زیادی رنج می‌برد. به همین دلیل در آسیا، ایران سومین کشور است که پس از چین و ژاپن به تونل‌های شهری توجه کرده و دومین تونل بزرگ شهری جهان، تونل نیایش، در تهران قرار گرفته است. هرچند نیایش پانزدهمین تونل جهان است، اما از نظر طول در تونل‌های شهری بعد از گودوآنکا در نروژ قرار گرفته است که یک کیلومتر بیشتر از نیایش و 11کیلومتر است. همین امر موجب شده تونل نیایش در خاورمیانه بی‌نظیر باشد.
اما تونل‌کشی به‌واقع چه کمک‌هایی به شهرها و شهرنشینان کرده است؟ در واقع ایران و خصوصا تهران با توجه به لرزه‌‌خیزی به کمک این تونل‌های شهری ایمن‌تر شده است. این تونل‌ها که سازه‌هایی با مقاومت 8ریشتر در مقابل زلزله بنا شده، می‌توانند به‌عنوان پناهگاه در برابر خطر زمین‌لرزه و پدافند غیرعامل در جنگ‌ها مورد استفاده قرار بگیرند. هرچند این تونل‌ها کارکردهای خاص خود را داشته و برای کاهش حجم ترافیک و اتصال همواره در شهرها راه‌گشا بوده‌اند.
با توجه به افزایش روزافزون سازه‌های زیرزمینی و تونل‌ها و با توجه به اینکه تهران با 5تونل اصلی و تونل‌هایی که در دست ساخت است، کیفیت و ایمنی این سازه‌ها بسیار مهم است. باید به ایمنی این سازه‌ها حین ساخت و بهره‌برداری توجه شود. استفاده از فناوری‌هایی که در شرایط اضطراری و در مواجهه با خطرات بتواند از ما محافظت کند. در زمان ساخت نیز باید به مدیریت این سازه توجه کرد تا بعد از ساخت دچار مشکل نشود. مسئله دیگر توجه به ابعاد حقوقی قرارگیری این سازه‌هاست. گرچه این سازه‌های غول‌پیکر زیر سطح زمین کشیده شده‌اند، اما باید به مالکیت شهروندان روی سطح زمین به آنها توجه کرد. نادیده گرفتن این مسئله حقوقی در آینده تبعاتی به‌دنبال خواهد داشت.
اثرات زیست‌محیطی این تونل‌ها نیز شاید تا امروز بررسی نشده باشد، اما با توجه به اینکه سازه‌های غول‌پیکری زیر پوسته زمین ساخته می‌شود، باید به ابعاد مؤثر در کیفیت زندگی انسان‌ها در آن توجه شود. مثلا باید به معماری داخل این فضاهای شهری توجه کرد. پایش تونل‌های شهری در زمان ساخت و بهره‌برداری و مدیریت ریسک از دیگر موارد مهم در تونل‌سازی شهری است. زیرا پروژه‌هایی چون تونل‌ها هر زمانی ممکن است دچار مشکل شود و رفع آن مشکل پس از ساخت چندان منطقی و امکان‌پذیر نیست. کنترل کیفی را باید در این پروژه‌ها مدنظر قرار داد. احتمال آتش‌سوزی، ورود سیلاب، نشت آب زیرزمینی، وقوع تصادف، تعمیر و نگهداری بعد از ساخت این سازه‌ها کمتر از ساخت آن مهم نیست و گاه حیاتی‌تر است.
در مراحل طراحی و احداث، تعیین پوسته یا حریم تونل‌های شهری الزامی است. ضمن درنظر گرفتن ملاحظات ایمنی، ریسک و آسیب‌های احتمالی در اراضی و سازه‌های مجاور احتمال خطر وجود دارد. همین امر ایجاد حریم برای تونل‌ها را مهم و حیاتی کرده است. موضوع مهم دیگر در تهران، توجه به گسل‌های زلزله شهری است. همانگونه که در مترو احتمال بروز خطر و حادثه وجود دارد، در تونل‌ها نیز این خطر وجود دارد. از این‌رو ساخت چنین سازه‌هایی نیازمند شناسایی خاک، زمین‌شناسی مهندسی و... است. برآورد پارامترهای ژئوتکنیکی در مسیر تونل در طراحی و اجرا، بسیار مهم است و اینکه امکان نشست، ریزش و... در بررسی‌های زمین‌شناسی مشخص شود. این محاسبات باید با توجه به تشدید اثرات آسیب‌های ناشی از نشست ریزش تونل‌ها شناخته و پیش‌بینی شود. اما در تهران که شهری کوهپایه‌ای است، باید تونل‌ها شمالی و جنوبی، باشد. زیرا لایه‌ها متفاوت است و از شرق به غرب و بالعکس ممکن است این تونل‌ها از لایه‌های موازی عبور کند، اما در شمال به جنوب از لایه‌های متفاوتی خواهد گذشت که مطالعه زمین‌شناسی را تغییر داده و این کار را دشوار می‌کند. پس مهم‌ترین عامل در طراحی تونل تامین پایداری آن است و چون در میان مسائل طبیعی قرار گرفته، باعث می‌شود مباحث زمین‌شناسی نقش اصلی در پایداری ایفا کنند.
