زندگی را از هراس مرگ رها نکنیم

سال سختی که بر همه ما و البته بر همه مردم جهان گذشت، از جنبه‌های مختلفی بر زندگی و سلامت جسم و روحمان تأثیر گذاشت. مواجهه با وضعیت پیش‌بینی نشده، تجربه یک بیماری خطرناک و همه‌گیر، محدودیت‌های ناشی از کرونا، بیماری و از دست دادن عزیزان، مشکلات اقتصادی و نگرانی برای آینده، همه و همه فشارهای روانی زیادی بر ما وارد کردند. اما آنچه مشخص است این است که با وجود همه مشکلات، زندگی ادامه دارد و نمی‌توانیم تسلیم شویم. برای ادامه این راه ناچاریم به حفظ سلامت روانمان اهمیت دهیم و راه‌هایی را برای کاهش آسیب‌های روانی ناشی از شرایط سخت به‌کار بگیریم. دکتر مجتبی نورانی- روانشناس- درباره تقویت تاب‌آوری روانی و گذر از این شرایط دشوار توضیح می‌دهد.

روان انسان‌ها در برابر شرایط سخت جمعی، چه مکانیزمی در پیش می‌گیرد؟
اینکه روان انسان‌ها در برابر تغییر شرایط محیطی چه واکنشی نشان می‌دهد، کاملا بستگی به‌خود فرد دارد و برای همه، یک واکنش یکسان بروز پیدا نمی‌کند. این موضوع به میزان رشدیافتگی فرد و شخصیت او دارد. بعضی افراد ذهنی منفی‌باف دارند و وقتی با شرایط متغیر مواجه می‌شوند، ذهنشان در جنبه‌های منفی تغییر، کاوش و کنکاش می‌کند. آنها بخش‌های منفی را بیشتر می‌بینند و علاوه بر این، نکات منفی را بزرگ‌سازی می‌کنند. یعنی موضوعات را بیش از آنچه واقعیت دارند، برجسته می‌کنند و درگیری ذهنی و فکری بیش از حد با این موضوعات پیدا می‌کنند. این باعث می‌شود توان روانشناختی این افراد برای مواجهه با این شرایط، کاهش پیدا کند. اما بعضی افراد دیگر، در شرایط بحرانی هم نه‌تنها می‌توانند خودشان را با شرایط محیط سازگار کنند بلکه این توانمندی را دارند که به دیگران هم کمک کنند.

چه کسانی با چه ویژگی‌هایی، از نظر روانی در چنین شرایطی بیشتر آسیب می‌بینند؟
بعضی افراد آسیب‌های روانشناختی گسترده‌ای را در گذشته تجربه کرده‌اند، مثلا افسردگی مزمن، شخصیت اضطرابی یا اختلالات مرزی داشته‌اند. اما موضوع ما، عموم مردم است. اینجاست که نگاه عمومی افراد به تغییر شرایط و نحوه مواجهه با آن اهمیت پیدا می‌کند. بیشتر مردم یا ذهن منفی‌باف دارند یا نگاه مثبت‌گرایانه. ذهن‌های منفی‌باف، نیمه خالی لیوان را می‌بینند و ذهن‌های مثبت‌گرا، سعی می‌کنند ضمن پذیرش شرایط، توانمندی خود را برای اینکه زندگی به‌صورت بهینه ادامه پیدا کند، تقویت کنند. مثلا در همین شرایط کرونا، کسب‌وکارهای زیادی در دنیا آسیب دیدند و ورشکسته شدند، اما شرکت‌های زیادی هم توانستند در حوزه فناوری اطلاعات پیشرفت کنند و به این ترتیب، نه فقط از این شرایط سخت عبور کردند بلکه افزایش درآمد هم داشتند. این یعنی همه‌چیز بستگی به‌خود فرد و نوع نگاه او به زندگی دارد.

آیا راهی وجود دارد که روان خود را از پیش، برای مواجهه با شرایط دشوار ورزیده کنیم؟
ما به‌دنبال این هستیم که افراد در کلیت زندگی، وقتی حالشان خوب است و با شرایط بحرانی مواجه نیستند، خودشان را طوری رشد دهند که برای شرایط سخت و متغیر، آماده باشند. شرایط زندگی قابل پیش‌بینی نیست و ما باید قبل از قرار گرفتن در بحران، خودمان را در جهات مختلف طوری رشد دهیم که شخصیت ما دچار تجزیه نشود و توان مواجهه داشته باشد. باید در این زمینه آموزش ببینیم و از خدمات روانشناختی استفاده کنیم. لازم نیست حتما دوره خاصی ببینیم، کافی است اطلاعات‌مان را در موضوعات روانشناسی افزایش دهیم. متأسفانه ما در حوزه سلامت روان به‌شدت با فقر اطلاعات روبه‌رو هستیم و نمی‌دانیم باید در شرایط مختلف چه کنیم.

چه تکنیک‌هایی برای تقویت تاب‌آوری روانی وجود دارد؟
راه‌های متعددی را می‌توان مطرح کرد.مثلا یکی از راه‌ها این است که فرد، دفترچه‌ای تهیه کند و وقتی با موقعیت‌های مختلف مواجه می‌شود، رفتارهای خود را در دفترچه، فهرست کند. ببیند کدام رفتارها مؤثر و سازنده و کدام‌ها، مخرب بوده‌اند. بعد باید به این بیندیشد که اگر یک‌بار دیگر در چنین موقعیتی قرار بگیرد، دوست دارد رفتارش چگونه باشد؟ رفتاری را که به آن علاقه دارد، بنویسد و سعی کند درباره آن اطلاعات پیدا کند. باید این رفتار را در ذهن خود بپروراند، موقعیت را بازسازی کند و رفتار جایگزین خود را تصور کند. ذهن ما بر عملکرد ما، تأثیر می‌گذارد و وقتی ما به رفتاری زیاد فکر کنیم، به مرور زمان عملکرد ما به‌صورت ناخودآگاه تحت‌تأثیر این افکار، در شرایط خاص تغییر خواهد کرد.

تجربه چه مشکلات روحی و روانی در چنین شرایطی طبیعی است و کجا باید احساس نگرانی کنیم؟
وقتی بحران پیش می‌آید، همه ما ترس اولیه‌ای را تجربه می‌کنیم. ما انسان‌ها همیشه از شرایط غیرقابل پیش‌بینی تا حدی می‌ترسیم. باید توانایی تجزیه و تحلیل واکنش‌های خود را داشته باشیم. در بحران‌های اجتماعی و اقتصادی، به‌طور طبیعی برای مدت محدودی غمگین می‌شویم، اضطراب و حالت‌هایی از افسردگی را تجربه می‌کنیم. این شرایط وقتی طبیعی است که این احساسات را برای مدت کوتاه و محدودی تجربه کنیم و بعد به زندگی عادی برگردیم. در چنین شرایطی، جای نگرانی وجود ندارد. اما اوضاع وقتی نگران‌کننده می‌شود که این احساسات بیش از یک هفته طول بکشد و شدت و جهت آنها تغییر کند. مثلا افسردگی تداوم پیدا کند و بعد، اضطراب یا حالات فوبیایی به آن اضافه شود.

حالا که گریزی که از شرایط دشوار نیست، برای حفظ سلامت روان خود و تقویت تاب‌آوری چه کنیم؟
از دولت‌ها و حکومت‌ها انتظار می‌رود که توانمندی‌های مردم را در حوزه روانشناختی، به کمک رسانه‌ها افزایش دهند. حمایت‌های اجتماعی خیلی کمک می‌کند که مردم در شرایط بحرانی، سازگاری بیشتری پیدا کنند. بخشی از این حمایت‌ها می‌تواند از سوی انجمن‌ها و نهادهای مردمی ارائه شود. اما بخش اساسی، به واکنش شخصی ما بستگی دارد. باید به شکل فردی وارد عمل شویم و راهکارهایی را برای حفظ سلامت روانمان در پیش بگیریم. مثلا در زمانه کرونا، روابط بین‌فردی دچار آسیب شدند. آنچه با عنوان صله‌رحم قبلا به خوب شدن حال روحی ما کمک می‌کرد، به اجبار کنار گذاشته شد. باید بپذیریم که این محدودیت لازم بوده و ما حق نداریم سلامت جسم خودمان را در معرض خطر قرار دهیم. نعمت سلامتی را خداوند به ما عطا کرده و اگر آن را به خطر بیندازیم، باید در برابر خدا پاسخگو باشیم. اما در همین محدودیت هم، می‌توانیم برای اینکه روانمان از موهبت‌های ارتباطات انسانی بهره‌مند شود، راهکارهایی را امتحان کنیم. مثلا از تماس تصویری استفاده کنیم یا هدیه‌هایی را برای عزیزمان پست کنیم. ذهن ما باید به این طرف حرکت کند که جایگزین‌هایی برای بازآفرینی احساسات خوب و مثبت ایجاد کنیم. باید شرایط جهانی متفاوت را، در قدم اول بپذیریم، سختی‌ها را بزرگ‌نمایی نکنیم و نسبت به زندگی خود و عزیزمان، تعهد داشته باشیم. نباید با این تصور که ممکن است بیمار شویم و بمیریم، دست از خوب زندگی کردن برداریم. اینجا جایی است که باید به یاد گفته امیرالمومنین(ع) بیفتیم. حضرت علی(ع) می‌فرمایند:
«‌اِعْمَلْ لِدُنْیَاکَ کَأَنَّکَ تَعِیشُ أَبَداً وَ اعْمَلْ لاِخِرَتِکَ کَأَنَّکَ تَمُوتُ غَداً» (مستدرک الوسائل ج1ص146) یعنی: برای دنیای خودت چنان عمل کن که گویا در دنیا تا ابد زندگی می‌کنی؛ و برای آخرت خودت چنان عمل کن که گویا همین فردا می‌میری.