ورای روش تحقیق

علی پاپُلی یزدی ـ جامعه‌شناس 

پیش از آغاز سخن، باید متذکر شوم که به‌دلیل دوری از وطن هنوز راهنمای فیلم سینمای ایران را ندیده‌ام. درنتیجه نمی‌توانم به ریزمباحث کتاب ورود کنم. آنچه در این مجال قصد گفتنش را دارم، نکاتی‌ است درباب رویکرد حسن حسینی به سینما. عجالتاً باید عارض شوم که رویکرد حسن حسینی به سینما واجد بعدی است ورای روش تحقیق. دقت حسینی در جمع‌آوری داده‌ها، نثر تلخیص‌ناپذیر او و فوران اطلاعات در برگ‌برگ آثارش نتیجه جهان‌بینی خاصی است که کمتر در ایران نمود دارد. بد نیست برای ایضاح این جهان‌بینی، این نگاه، به خاطره‌ای شخصی اشاره کنم. در یکی از کلاس‌ها مکلف شدم به خواندن اثری از طلال اسد. از اثر به دلایلی خوشم نیامد. سر کلاس، موقع بحث، شروع کردم به خرده‌گرفتن از اثر. استاد آمریکایی مرا دفعتاً ساکت کرد و گفت وظیفه ما فقط و فقط این است که بهترین نسخه (version) از اثر را ارائه بدهیم. راست می‌گفت. ما باید بتوانیم بهترین نسخه از هر اثری را ارائه کنیم. این توانایی مستلزم گشودگی به تمامی تجربه‌های انسانی است. در گوشه و کنار عالم تجربه‌هایی رخ می‌دهد که در قوالب گوناگون متعین می‌شوند. وظیفه ما به‌عنوان محقق در قبال این تجربه‌ها چیست؟ درک آنها، تحقیق در مورد عوامل شکل‌گیری‌شان و درنهایت ارائه‌شان به بهترین شکل. این گشودگی تیزبینانه به تجربه‌ها، بس عمیق‌تر از حالت ذهنی‌ای است که در عباراتی چون «هر سلیقه‌ای محترم است» نمود می‌یابد. بحث بر سر رسوخ به عمق تجربه است نه محترم‌بودن یا نامحترم‌بودن تجربه. حسن حسینی به‌طرز غریبی در مقابل تجربه‌های حسی بشری گشوده است. بحث بر سر تسلط بی‌بدیل او بر سینما نیست (این‌که اظهر من الشمس است). بحث بر سر حس کردن آن تجربه‌هایی است که به بیان سینما درمی‌آیند. وقتی عمیقاً حس کنی که مخاطب فیلمفارسی از چه چیزی لذت می‌برد، وقتی عمیقاً حس کنی که مخاطب تیپیک فیلمفارسی چه در وجود فردین می‌دید که شیفته او می‌شد، بدیهی است که از خیل قضاوت‌گران جدا می‌شوی و صرف یکی‌شدن با تجربه مخاطب و خالق، رسالت‌ات می‌شود. حسن حسینی در هر حوزه‌ای از سینما چنین یکی‌شدن غریبی را متعین می‌کند: نوآر، وسترن، وحشت و قس علی‌هذا. آنچه او‌ را باز هم خاص‌تر می‌کند، تجلی این یکی‌شدن در بیانی بسیار فنی و دقیق است. این شیوه تولید متن، که از فاصله‌گذاری پس از بی‌فاصلگی می‌آید، در ایران بسیار کمیاب است. علاوه‌براین، گشودگی حسینی به صور گوناگون تجربه باعث شده ‌است که گستره تسلط او بر حوزه‌های سینمایی به‌طرز شگفت‌آوری استثنایی باشد. رزومه گسترده و درعین‌حال عمیق حسینی گواه این مدعاست. «راهنمای فیلم، سینمای ایران»، به بهترین شکل هم بیانگر گشودگی حسینی به تجربه‌هاست، هم تعین توان بی‌نظیر او در تبدیل تجربه‌ها به نثری فارغ ‌از ‌ارزش و دقیق. این اثر، هم می‌تواند عشاق سینما را سیراب کند، هم، فارغ از مضمونش، الگویی شود برای کار دایره‌المعارفی و آرشیوی، و انتقادی در دیگر حوزه‌های علوم انسانی.