ابتکار جایزه‌ای جهانی در علم و اخلاق
احمد جلالی_نماینده سابق ایران در یونسکو
در این مجال کوتاه اشاره‌ای می‌کنم به گوشه‌ای از فعالیت‌های دکتر معین در اعتلای شأن علمی و فرهنگی ایران در یونسکو. از همان آغاز که در سال 1376 دکتر معین بنده را به‌عنوان سفیر ایران در یونسکو معرفی کردند و ریاست کمیسیون اول کنفرانس عمومی برعهده من قرار گرفت، حرف اصلی‌شان این بود که تلاش کنم کشور ما در نهاد‌های حاکمه یونسکو جایگاهی متناسب با شأن تاریخی و تمدنی ایران به‌دست بیاورد و تأکید داشتند که لازمه این کار مشارکت نهادینه و فعال، تخصصی و علمی در ساختار‌های اصلی این سازمان است. به‌عنوان مثال پس از انقلاب تا آن زمان ما نتوانسته بودیم برای عضویت در شورای اجرایی یونسکو رأی بیاوریم. لازم بود در کارگروه‌های تخصصی از جهت ایده‌پردازی سخت فعال شویم و نشان دهیم صاحب نظر و منظر تعریف‌شده علمی و فرهنگی کارشناسانه هستیم. در سال 1378 برای نخستین‌بار پس از پیروزی انقلاب به عضویت این شورا درآمدیم که درواقع قلب تصمیم‌سازی و مجمع مداخله فکری- نظری مؤثر در یونسکو است. راهبرد ما در آن دوره به حمایت دکتر معین، این بود که در همه شاخه‌های یونسکو ورود کارشناسی و تخصصی و علمی داشته باشیم. پس از تجربه فعالیت در این شورا درسال1380 با پیشنهاد و تشویق ایشان نامزد ریاست کنفرانس عمومی یونسکو شدم. با اینکه حادثه 11سپتامبر هم همان ایام اتفاق افتاد و رقابت سختی هم در گرفت ولی موفق شدیم. اینجا جای ذکر دستاورد‌های موفقیت و دوران دوساله ریاست در کنفرانس عمومی نیست اما این را هم بگویم که دکتر معین، هم اعتمادبه‌نفس داشت و هم اعتمادبه‌نفس می‌داد و همه‌جانبه همت و حمایت می‌کرد. ایشان در مقام وزیر علوم، خودش را مسئول تربیت نیروی انسانی برای کشور می‌دانست و اعتقاد داشت که در این راه می‌باید همه تجربیات جهانی را در ساختار‌های متناسب با فرهنگ آموزشی خودمان به‌کار گیریم. نمایندگی کشور در یونسکو نه فقط با وزارت علوم که با نهاد‌های مختلف کشور کار می‌کند. در همه این شاخه‌ها دکتر معین همواره پشتیبان نهادینه‌سازی فعالیت‌ها بود؛ از کار با وزارت نیرو در مطالعات مربوط به آب گرفته تا سازمان میراث فرهنگی یا دانشگاه علوم پزشکی تهران در کرسی آموزش ایمونولوژی و قس علی‌هذا.
به جایگاه منطقه‌ای ایران هم از جهت همکاری‌های علمی -فرهنگی توجه خاص داشتند. با حمایت ایشان درسال 1381، دفتر منطقه‌ای یونسکو در تهران تأسیس شد که کشور‌های ایران، پاکستان، افغانستان و ترکمنستان را شامل می‌شود. گرفتن این امتیاز، هم نیاز به گفت‌وگو داشت و هم به ارائه تصویر درستی از بنیه علمی و فرهنگی کشور. به یاد دارم که در میزگرد وزرای علوم در کنفرانس عمومی1378 دکتر معین اعلام کرد که جای موضوع مستقل اخلاق در علم در این سازمان خالی است. بلافاصله بعد از جلسه به من گفتند: حالا نخستین گام را برای تحقق این ایده بردار و مقدمات تأسیس جایزه‌ای به ابتکار جمهوری اسلامی ایران در این مبحث را در یونسکو فراهم کن. کار آسانی نبود زیرا اولاً می‌بایست سازوکار آن را از دبیر خانه به لحاظ مقررات پیگیری و مسیر را هموار می‌کردیم. ثانیاً می‌بایست شورای اجرایی و سپس کنفرانس عمومی را تصویب می‌کرد، اما ایشان سخت پیگیر بود و در سبک وزارت‌کردن قاطعیتی احترام برانگیز داشت. هربار که برای تقاضایی اعم از بودجه یا حمایت‌های دیگر با ایشان تماس می‌گرفتم، می‌گفتند اول تو بگو برای جایزه ابن‌سینا برای کرسی آموزش ایمونولوژی، برای آن، برای این، چه کردی تا بعد من جواب خواسته‌هایت را بدهم. یعنی در عین ادب و صمیمیت، در عمل طوری رفتار می‌کردند که اول آدم را پاسخگو می‌کردند و بعد پاسخ می‌دادند و من هم یاد گرفته بودم که در هر تماسی اول باید جواب بدهکاری‌هایم را بدهم و بعد طلبکاری کنم. او اول اهل طلب بود و بعد اهل اجابت. اگر تو یار نداری چرا طلب نکنی ولی اگر به یار رسیدی چرا طرب نکنی؟!
پیشنهاد دکتر معین این بود که عنوان جایزه را بگذاریم جایزه ابن‌سینا برای اخلاق در علم. دقت بفرمایید که اتصال هر سه جزء این عنوان به ایران چقدر مهم و با معنی است؛ ابن سینا، علم، اخلاق. استدلال اصلی ما در لزوم تأسیس این جایزه بهادادن به موضوع اخلاق در علم در مجموعه ملل متحد و برکشیدن تفکر عمیق در این باب و جلب‌توجه محافل علمی دانشمندان و افکار عمومی جهانی نسبت به مبحث اخلاق علمی بود. این جایزه به دانشمندی تعلق می‌گیرد که بهترین تحقیقات علمی را در سطح جهان در ارتباط میان علم و اخلاق انجام داده باشد، و انتخاب هم با هیأت داوران بین‌المللی است. مراسم اهدای جایزه هر دوسال یک‌بار در مقر یونسکو با حضور وزیر علوم و مدیرکل یونسکو در فضای کنفرانس عمومی که مجمع وزرای همه کشورهاست انجام می‌شود که واقعاً فرصت کم‌نظیری است. بعدها که موضوعات جدیدی از قبیل اخلاق زیست‌محیطی، اخلاق در هوش مصنوعی و این روزها اخلاق در بیماری عالم‌گیر مطرح شده، تأسیس این جایزه تبدیل شده به محوری برای تقویت کلی بخش اخلاق در یونسکو که روزبه‌روز بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد و شاخه‌های مختلف پیدا می‌کند. جالب است بدانید که نخستین‌بار در تاریخ یونسکو بخشی از یک جایزه عبارت است از سفر علمی برنده جایزه به ایران و معرفی تحقیقات خود در مراکز دانشگاهی ما و طرح دستاورد‌های علمی جهانی در این موضوع که به گمان من پرثمرترین، معنادارترین، مبتکرانه‌ترین بخش این جایزه است. این جایزه در سطح بین‌المللی رابطه‌ای نمادین میان سه عنوان ایران، ابن‌سینا و اخلاق ایجاد می‌کند و با توجه به علم، وانگهی اتصال نام و آوازه ابن‌سینا به تمدن ایران را یادآور می‌شود. این جایزه در مجموعه سازمان ملل تنها نوع آن در حوزه علم و اخلاق و نیز تنها جایزه‌ای است که ایران در نظام سازمان ملل تأسیس کرده است. دور از انتظار نیست که بعضی از کشورها به دلایل مختلف دل خوشی از تأسیس و تثبیت این جایزه به نام ایران ندارند و کارشکنی‌های پنهان و آشکار صورت می‌گرفت و می‌گیرد و زمزمه‌های حذف یا تغییر بنیادین آن هم بار‌ها مطرح شد اما خوشبختانه تاکنون پیش رفت و جایزه برقرار است، متأسفانه در دوره‌ای تأمین مقدمات اهدای این جایزه با بی‌اعتنایی ایران دچار مشکل شد و تا مرحله لغو هم پیش رفت ولی خوشبختانه با زحمت بسیار احیا شد. داستانش مفصل است و در این مجال نمی‌گنجد. این را بگویم که در کل جهان، پنج جایزه در کل به موضوع اخلاق در علم اختصاص دارد ولی از این میان فقط جایزه ابن‌سینا در سطح مجموعه سازمان ملل رسمیت و اعتبار دارد. به یاد دارم که در کنفرانس جهانی آموزش عالی در قرن21 که در سال ۱۳۹۸ با حضور حدود 2هزارو500نفر از مدیران آموزشی جهان برگزار شد، از من خواستند که جمع‌بندی جامعی از نتایج آن برایشان فراهم کنم، ایشان با دقت تمام در مباحث طولانی مربوط به تحول آموزش عالی و لایحه‌ای که قرار بود در مجلس تصویب کنند همه نکات این تجربیات را یک‌به‌یک پیگیر بودند و اصرار داشتند که کنفرانس رؤسای دانشگاه‌ها هم به بومی‌سازی این نتایج فکر کنند و راهکار بدهند. یکی از عناوین مورد توجه ایشان این بود: «دانشگاه پاسخگو».
محمدرضا خاتمی:
علم و عالم جز در آزادی و فضای باز شکوفا نخواهد شد. تلاش پرارج دکتر معین این بوده است که ثابت کند «علم» کلید حل مشکلات ماست، نه ایدئولوژی، نه شعار و نه چیزهای دیگری که امروز سکه رایج شده است. علم، نور است اما نه نوری که ما در چهره دانشمندان و عالمان ببینیم بلکه نوری که جامعه را منور کند، زندگی مردم را نورانی کند، ظلمت، فقر و یأس و فساد و ناکارآمدی را به انوار شادی، نشاط، رفاه و امید تبدیل کند
