میدان توپ و تفنگ سرپر

مرضیه موسوی| خبرنگار:

میدان «توپخانه» مهم‌ترین میدان هر پایتخت در دوره‌های مختلف تاریخی در ایران بوده. از جمله صفویه و زندیه و بعد از انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت، میدان توپخانه تهران به دلیل قرار گرفتن تجهیزات نظامی در آن از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این میدان نزدیکی به ارگ سلطنتی به دلیل امکان حفاظت از ارگ بود. میدان توپخانه تهران محل شکل‌گیری نخستین ارتش نظامی ایران است که مجهز به سلاح گرم بود.

این میدان در زمان جنگ و بحران نظامی محلی برای توزیع و استقرار قوای نظامی در مراکز حساس بود و در زمان عادی محلی برای نمایش قدرت و البته کارهایی مثل آتش بازی و رژه. قوای نظامی در ایران تا دوره قاجار متکی به نیروهای قبیله‌ای و محلی بود. در توصیف ویژگی‌های نیروهای نظامی همین بس که از لباس‌های مندرس استفاده می‌کردند. این قوا بخش مهمی از ساماندهی و به دست آوردن اسلحه‌های گرم و حتی ساخت آن را مدیون امیرکبیر و ساخت میدان توپخانه و در جوار آن قورخانه است. روز ارتش بهانه‌ای شد برای سرک کشیدن به پیشینه قوای نظامی ایران در دوره قاجار. 


از مشق نظامی تا آتش‌بازی

میدان توپخانه قدیم در دوره قاجار و در محل کنونی میدان ارگ به وجود آمده بود؛ جنوب کاخ گلستان که اقامتگاه اصلی شاهان قاجار به حساب می‌آمد. توپ مرواری معروف‌ترین المان به کار رفته در میدان توپخانه قدیم بود. در مورد این توپ جنگی حرف و حدیث‌های زیادی در میان است؛ برخی روایت‌ها آن را غنیمتی از دوران شاه عباس از هجوم پرتغالی‌ها به جزیره هرمز می‌دانند و برخی دیگر ساخت آن را به دوره فتحعلی‌شاه نسبت می‌دهند. توپ مرواری بعدها به میدان توپخانه جدید منتقل شد. 
امیرکبیر سال 1246 دستور ساخت میدانی جدید را در بیابان‌های شمال ارگ سلطنتی صادر کرد. گسترش شهر تهران اصلی‌ترین دلیل برای ساخت این میدان و انتقال توپخانه به آنجا بود. میدان توپخانه جدید میدانی مستطیل شکل بود و دورتادور آن را ساختمان‌هایی با طاق ضربی اشغال کرده بود. 

پیش از آغاز ساخت‌وساز در میدان توپخانه، محل این میدان زمین‌های بایری در شمال ارگ بود و از دوره فتحعلی‌شاه این بیابان‌ها محل استقرار توپچی‌ها و نگهداری از توپ و زنبورک‌ها بود. ساخت میدان توپخانه جدید و ساختمان‌های اطراف آن 10 سالی به طول انجامید. 

آتش بازی، رژه و مشق نظامی و اعدام محکومان از مهم‌ترین اتفاق‌هایی است که در این میدان رخ می‌داد. نزدیکی به ارگ گلستان و میدان بهارستان باعث شده بود که این میدان در دوره مشروطه به محلی برای تجمع‌ها و اعتراض‌های مشروطه‌خواهان تبدیل شود. 



لانه زنبورکچی‌ها

میدان توپخانه میدانی مستطیل شکل با 220‌متر طول و 110‌متر عرض بود. حوض بزرگی در میانه میدان و ساختمان‌هایی دو طبقه با معماری یکدست و طاق‌های ضربی دورتادور آن به چشم می‌خورد. توپچی‌ها و زنبورکچی‌ها به دلیل نزدیکی به ارگ سلطنتی و در دسترس بودن در همین ساختمان‌های اطراف میدان سکونت داشتند تا در مواقع ضروری از آنها برای دفاع از ارگ استفاده شود. توپ‌ها و زنبورک‌ها دورتادور حوض وسط میدان در کنار یکدیگر قرار می‌گرفتند و این‌طور به نظر می‌رسید که از حوض میدان توپخانه محافظت می‌کنند. 

ساختمان بلندی در میدان ساخته شده بود که محل استقرار شاه و رئیس قشون نظامی هنگام اجرای رژه و مشق نظامی بود. فاصله بین حوض میدان تا ساختمان‌های اطراف معبری بود برای اجرای این رژه‌ها و برگزاری مراسم نظامی. مردم شهر هم برای تماشای این رژه‌ها روی بام ساختمان‌های اطراف می‌نشستند. حضور میدان توپخانه در شمال ارگ و تجمع قوای نظامی در آن باعث شد تا در سال 1225 ساخت «قورخانه» در پایین دست میدان، آغاز و به مرور این ساختمان تکمیل شود. 
قورخانه یا زرادخانه محلی برای ساخت‌ ساز و برگ نظامی بود و مهندسان آلمانی دانش ساخت این سلاح‌ها را با خود به این ساختمان آوردند که در جنوب غربی میدان توپخانه ساخته شده بود. 


قشونی با لباس‌های مندرس 

در دوره قاجار آموزش نظامی مدرن برای قشون در ایران وجود نداشت. به گزارش مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران لباس‌های مندرس و اسلحه‌های از کار افتاده از جمله ویژگی‌های قوای نظامی ایران در دوره قاجار بود. اغلب افراد نظامی در این دوره به شکل سنتی، افراد ایل و قبیله‌های مختلف بودند و کم‌کم قورخانه تهران سلاح گرم تفنگ سرپر را هم به دست افراد نظامی رساند. فرماندهی واحدهای نظامی در دوره قاجار تحت هدایت نظامیان غیرایرانی بود. «قزاق» عنوان نیروهای نظامی بود که در دوره ناصرالدین شاه شکل گرفت و تا اواخر دوره قاجار به‌عنوان منظم‌ترین قوای نظامی ایران شناخته شد. 

ناصرالدین شاه در سفرهای فرنگ خود تحت تأثیر نیروهای قزاق روسی این نیروها را در ایران شکل داد و بعدها عمارت «قزاقخانه» در شمال غربی میدان توپخانه و محوطه میدان مشق ساخته شد. ارتش مدرن ایران هم بعدها از دل همین نیروهای قزاق به وجود آمد. میدان مشق درست در نزدیکی میدان توپخانه برای مشق نظامی ارتش از دوره فتحعلی شاه شکل گرفته بود و ناصرالدین‌شاه قاجار برای تماشای تمرین نظامی قشون از بالای اتاقک سردرباغ ملی تمرین قشون را تماشا می‌کرد.