جغرافیای شادکامی در ایران

سیده زهرا عباسی- خبر‌نگار

پژوهش جهاد دانشگاهی با موضوع «شادکامی مردم ایران و عوامل مؤثر بر آن» که در سال 91انجام شده بود، برای چندمین‌بار با همان داده‌ها و نتایج روی خروجی خبرگزاری‌ها قرار گرفت؛ پژوهشی که نشان می‌دهد زنجان، گلستان، بوشهر، هرمزگان، کردستان و کهگیلویه و بویراحمد در ردیف استان‌های شاد قرار دارند. با وجود این، یک جست‌وجوی ساده در اینترنت نشان می‌دهد نتایج این پژوهش در سال‌های 91، 94، 96، 97و 98بازنشر شده است؛ درحالی‌که علی منتظری، مدیر پژوهشکده علوم‌بهداشتی جهاد دانشگاهی و مسئول اصلی این پژوهش، نتایج آن را قدیمی (مربوط به سال 91) می‌داند و توضیح می‌دهد که پژوهش جدیدی در این‌باره در سال 98انجام شده است که هنوز به‌صورت رسمی منتشر نشده است.

3پژوهش مرتبط با شادکامی ایرانیان
پژوهشکده علوم‌بهداشتی جهاد دانشگاهی با حمایت مؤسسه ملی توسعه تحقیقات علوم‌پزشکی 3پژوهش درباره وضع شادکامی در میان ایرانیان انجام داده است.
اولین پژوهش همانطور که گفته شد در سال 91و ذیل پروژه تحقیقاتی درباره «ادراک مردم ایران از سلامت خود» انجام شده بود که محققان این پروژه، ابزار تحقیق را متناسب برای سنجش شادکامی نمی‌دانند و در مقاله منتشر شده در فصلنامه «پایش»‌ (دوره 11، شماره چهارم) هم به آن اشاره کرده بودند.
این پژوهش از یک نمونه 27هزار و  883 نفری با میانگین سنی 18تا 65سال انجام و طی آن، 13عامل خوش‌بینی به زندگی، ورزش هفتگی، شادکامی همسر، فعالیت‌های اوقات فراغت، رضایت از زندگی، سرمایه اجتماعی، اعتقادات مذهبی، سن، تیپ‌های شخصیت، سطح سلامت، سطح تحصیلات، محل سکونت و سطح درآمد بررسی شد. بر مبنای این پژوهش، از میان ۳۰استان مورد بررسی زنجان با ۳/۶۹ درصد میانگین امتیاز شادکامی، شادترین استان معرفی و یزد با ۳/۱۲درصد میانگین امتیاز با پایین‌ترین سطح شادکامی معرفی شد. پژوهش دوم اما به‌گفته منتظری، با ابزار تحقیقاتی استاندارد آکسفورد و با عنوان «شادکامی در مردم ایران» در سال 96انجام شد و 14هزار و 239نفر را در گروه سنی 20تا 40ساله بررسی کرد. این پژوهش هم در فصلنامه «پایش» (دوره هفدهم، شماره چهارم) منتشر شده است و براساس آن بوشهر، گیلان، هرمزگان و زنجان در ردیف شادترین استان‌ها قرار گرفتند.
مدیر پژوهشکده علوم بهداشتی جهاد دانشگاهی البته تأکید می‌کند استناد به این پژوهش‌ها برای اینکه بگوییم کجا شادتر و کجا غمگین‌تر است، نتیجه‌گیری درستی نیست؛ زیرا اختلاف بسیاری کمی در میانگین شادکامی رتبه اول و آخر وجود دارد.

قم، بیشترین و سمنان، کمترین شادکامی
آخرین پژوهش صورت گرفته در این‌باره که به «رابطه شادکامی و سلامت خودگزارشی»‌ می‌پردازد در سال 98و در میان افراد 18تا 65ساله انجام شده است. این پژوهش نتایج قابل‌توجه و متفاوتی با پژوهش‌های قبلی دارد.
براساس این تحقیق که به‌گفته منتظری، هنوز به‌صورت رسمی منتشر نشده است، قم، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، چهارمحال‌وبختیاری، تهران، قزوین، لرستان و کردستان در وضع مطلوب‌تری از نظر شادکامی قرار دارند و در مقابل افراد شرکت‌کننده از اصفهان، سمنان و زنجان پایین‌ترین میزان شادکامی را گزارش کرده‌اند. این پژوهش از یک نمونه 19هزار و 499نفری زنان و مردان انجام شده و میانگین شادکامی در ایران را 4/11 (از 6 امتیاز) نشان می‌دهد. استان‌های با وضع مطلوب‌تر، بالاتر از میانگین 4/20قرار دارند و استان‌های با وضع پایین‌تر شادکامی، میانگینی پایین‌تر از 3/90به‌دست آورده‌اند.

رابطه معنادار شادکامی با شغل و درآمد
نکته مهم پژوهش‌های انجام شده به اعتقاد مدیر پژوهشکده علوم بهداشتی جهاد دانشگاهی و مدیر طرح تحقیقاتی، رابطه معنادار وضعیت شغلی (بیکاری یا شاغل بودن) و نیز سطح درآمد با شادکامی است؛ به‌طوری که این دو مولفه عامل تعیین‌کننده در میزان شادکامی بوده است. منتظری در این‌باره به همشهری می‌گوید: «پژوهش‌های صورت گرفته نشان می‌دهد نابرابری در درآمد و اشتغال می‌تواند منجر به نابرابری در شادکامی افراد شود و به‌نظر می‌رسد یکی از راه‌های مؤثر در بهبود شادکامی، رسیدگی به معیشت و اشتغال است.» به‌طور کلی می‌توان شادکامی را حالتی دانست که با هیجان‌های مثبت و خوشایند مشخص و دامنه آن از رضایت سطحی تا خوشحالی عمیق را شامل می‌شود. شادکامی یک معیار سلامت روانی است و بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد احساس شادی و رضایت در زندگی می‌تواند سلامتی فرد را بهبود ببخشد.

تهران، ایران کوچک
میانگین شادکامی در کل ایران براساس آخرین پژوهش صورت گرفته 4/11 است که براساس پاسخ 9845زن و 9654مرد به‌دست آمده. براساس این پژوهش، میانگین شادکامی در تهران 4/27 است. مدیر پژوهشکده علوم بهداشتی جهاد دانشگاهی با اشاره به اینکه تهران در همه پژوهش‌های انجام شده نزدیک به میانگین کشوری بوده است، تأکید می‌کند که می‌توان پایتخت را با توجه به ترکیب سن، درآمد، فرهنگ و... یک ایران کوچک نامید و نمونه آن را نزدیک‌ترین نمونه به جامعه کل کشور دانست. از سوی دیگر، آمار‌های رسمی نشان می‌دهند هر خانواده در سال ۹۸ به‌طور میانگین ماهانه 4میلیون و ۵۰۰ هزار تومان درآمد دارد که از این رقم 3میلیون و ۹۵۳ هزار تومان را برای خرج‌هایی مثل مسکن، محصولات خوراکی و... هزینه کرده است. این در حالی است که میانگین درآمد خانواده‌ها در تهران ماهانه معادل 6میلیون و ۷۷۶ هزار تومان اعلام شده. هرچند این درآمد را باید نسبت به هزینه سنجید، اما شاید بتوان ارتباط معناداری میان آن و سطح شادکامی تهرانی‌ها که آنها را در جایگاه پنجم قرار داده است، یافت.

کم‌درآمدهای قانع
نکته جالب توجه در پژوهش «رابطه شادکامی و سلامت خودگزارشی»‌ میانگین استان‌هایی چون سیستان‌وبلوچستان وکهگیلویه‌وبویراحمد در رتبه‌های بالایی جدول و نزدیک به میانگین کشوری است.
علاوه بر محرومیت این دو استان، میانگین درآمد خانوار در سیستان و بلوچستان 2میلیون و ۸۶۲ هزار تومان و از میانگین کشوری و همچنین از خرج ماهانه‌شان کمتر است. در کهگیلویه و بویراحمد هم میانگین درآمد هر خانواده 4میلیون و ۳۷۳ هزار تومان در ‌ماه و کمی کمتر از میانگین کشوری برآورد شده است. با وجود این اعداد و ارقام به‌نظر می‌رسد قناعت، مهم‌ترین ویژگی‌ای باشد که مردم این استان‌ها را با وجود محرومیت در وضع شادکامی مطلوب‌ قرار داده است.
در این استان‌ها مؤلفه‌های جالبی به‌عنوان دلیلی برای شادکامی مطرح می‌شود که قابل اعتناست و می‌تواند الگویی برای برنامه‌ریزان اجتماعی باشد؛ این موضوع به‌ویژه در دوران کرونا که آسیب‌هایی چون افسردگی، آشفتگی، ناامیدی اجتماعی و... افزایش یافته، اهمیت زیادی دارد؛ برای مثال در روزهای اخیر، مناعت‌طبع و امید مردم زلزله‌زده سی‌سخت یکی از مواردی است که مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته. مردم آن را نتیجه بدون تلفات بودن زلزله می‌دانند، اما این روحیه همان چیزی است که مسئولان استانی به‌عنوان نوع نگاه اهالی به زندگی برمی‌شمارند. سیدعلی فتح میرمحمدی، مدیرکل امور فرهنگی و اجتماعی استانداری کهگیلویه و بویراحمد با اشاره به این نوع نگاه توضیح می‌دهد که مردم در کهگیلویه و بویراحمد درآمد بالایی ندارند، اما امید به زندگی دارند، مادیات برایشان اهمیتی ندارد، تحرک کافی دارند و تفریح و جنب و جوش و همبستگی در میان‌شان به‌عنوان سرمایه اجتماعی مطرح است. او معتقد است: نمی‌توان میزان شادکامی را در میان استان‌های برخوردار، کم‌برخوردار و محروم با هم سنجید، اما تأکید می‌کند شاید بتوان نوع نگاه به زندگی و بحث سنت و مدرنیته را در شادکامی مردم مؤثر دانست. قطعا دغدغه‌ها و مطالبه‌های مردم در استان محرومی چون کهگیلویه و بویراحمد با استانی توسعه‌یافته چون تهران متفاوت است. آنچه تهرانی از زندگی مطالبه می‌کند، اینجا مطرح نیست یا مثلا در شیراز کسی دغدغه آسفالت ندارد، اما در استان محروم ما مردم با یک آسفالت ساده خیابان هم احساس
رضایت می‌کنند.

همبستگی اجتماعی بوشهری‌ها
براساس نتایج حاصل از پژوهش‌های انجام‌شده افرادی که از سطوح «پایین‌تر» سلامت برخوردار بوده‌اند، در مقایسه با افراد دارای سطح سلامت «بسیار خوب» به‌صورت معناداری شادکامی خود را کمتر ارزیابی کرده‌اند.  سلامت اما طور دیگری در بوشهر با شادکامی گره خورده است.
بوشهر در یک سال گذشته و بعد از پاندمی کرونا، آخرین استانی بود که درگیر شد و با قرنطینه سفت و سخت و شرایط آب ‌و هوایی مطلوب، زودتر از همه روند کاهشی را در پیش گرفت. روند کاهشی بیماری در بوشهر تا جایی پیش رفت که این استان در آذرماه، نخستین منطقه بدون فوتی در کشور بود. محمد مظفری، مدیرکل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری بوشهر که در هر 3پژوهش انجام شده جایگاه خوبی دارد، این اتفاق را نتیجه انسجام فرهنگی و اجتماعی بوشهری‌ها می‌داند و معتقد است دلیل شادکامی و نشاط اجتماعی اهالی این استان جنوبی همین انسجام است.
او معتقد است مهم‌ترین ویژگی‌ای که می‌توان برای جوامع شاد برشمرد، پیوستگی اجتماعی است. او در این‌باره به همشهری می‌گوید:‌ «مشارکت اجتماعی بالا جامعه را پویا و از ایستایی و خمودگی خارج می‌کند و همین تلاش موجب احساس شادی و نشاط اجتماعی خواهد شد.»
مظفری‌پویایی جامعه را در فرهنگ، بافت معماری و شهرسازی بوشهر هم مؤثر می‌داند و ادامه می‌دهد: «همه این ویژگی‌ها موجب شده است مردم در مواقع خاص کنار هم باشند که نزدیک‌ترین تجربه در این‌باره را در روزهای اول شیوع کرونا داشتیم. تعداد تشکل‌های مردمی خودساخته برای کمک به بهبود وضع موجود به قدری زیاد بود که برای ساماندهی آنها زمان زیادی صرف شد. پیش‌تر از آن هم در زلزله یا سیل مردم این انسجام و همبستگی را نشان داده‌اند.»

مکث
رتبه  شادکامی ایران در منطقه
در گزارش جهانی شادکامی، شادکامی معادل «ارزیابی ذهنی فرد از وضع زندگی خود» تعریف شده است و برای سنجش شادکامی از سؤال ارزیابی زندگی «مؤسسه نظرسنجی گالوپ» استفاده می‌شود که با پرسشنامه آکسفورد تفاوت دارد. براساس اطلاعات موجود در آخرین گزارش جهانی شادکامی (٢٠٢٠ میلادی) کشورهای منطقه از حیث میزان شادکامی رتبه‌بندی شدند. امارات با نمره 791/ 6  از ١٠ بیشترین و مصر با نمره 4/151 از 10  کمترین میزان شادکامی را دارند و ایران با نمره 4/672 در رتبه نهم جای گرفته است.