توسعه گردشگری پایدار براساس تدوین کدهای اخلاقی

دکتر محمدعلی فیاضی/ مدیرکل سابق دفتر توافق‌های ملی گردشگری:

گردشگری نوین پدیده‌ای متفاوت از گذشته،  دارای ویژگی‌ها و خصوصیاتی است که در راستای توسعه پایدار باید مورد توجه قرار بگیرد. گردشگری به شکل فعالیتی زنده و پویا از گذشته تا به امروز روندهای متفاوت و متنوعی را گذرانده است. توسعه صنایع و تسهیل سفر با حمل‌ونقل عمومی جابجایی سریع و آسان گردشگران را به دورترین نقاط دنیا فراهم آورده و پدیده گردشگری انبوه با تبعات زیست‌محیطی را شکل داد.

امروزه از گردشگری به‌عنوان صنعت بدون آلایندگی،  سازگار با محیط‌زیست و واجد ویژگی‌های فرهنگی یاد می‌شود. این صنعت می‌تواند زمینه اشتغال‌زایی،  کسب درآمد و معیشت پایدار برای جوامع انسانی را فراهم آورد. توسعه گردشگری و لزوم رعایت اصول پایداری،  رویکردهای توسعه را متوجه گردشگری مسئولانه، اکوتوریسم، بوم‌گردی، گردشگری سلامت و... ساخته است. براین اساس،  گردشگری باید بتواند به‌عنوان سفیر صلح و دوستی بین فرهنگ‌ها با رعایت موازین و اصول پذیرفته‌شده جوامع مقصد عمل کند.

گردشگران به‌عنوان جامعه میهمان دارای ارزش‌ها و باورهای فرهنگی متنوع هستند،  اما با ورود به جامعه میزبان برای کسب پذیرش و استقبال باید ضمن حفظ شئون و اصول پذیرفته‌شده آن جامعه، احترام و ادب را رعایت و احساس تعلق خاطر را نسبت به آن سرزمین داشته باشند. در واقع گردشگران مسئولان فرهنگی مسئولیت‌پذیری هستند که باید به حفظ محیط‌زیست و فرهنگ سایر جوامع احترام بگذارند. جوامع میزبان نیز با توجه به اینکه از محل درآمدهای گردشگری به توسعه‌ای فراخور دست یافته‌اند باید بتوانند تعامل مثبت و سازنده‌ای با گردشگران برقرار کنند. آنگونه که گردشگران را متقاعد به بازدید دوباره از این مقصد کنند. گردشگری فعالیتی دو سویه است که از جانب عرضه و تقاضا هدایت می‌شود.

اکوتوریسم یکی از انواع گردشگری مورد توجه در زمان کنونی است و مقصدهای بسیاری در جهان به سمت توسعه و گسترش آن اشتیاق دارند. اکوتوریست‌ها گردشگران مسئولیت پذیری هستند که جوامع مقصد را با لزوم حفظ فرهنگ و محیط‌زیست و احترام به آن مورد بازدید قرار می‌دهند. در واقع اخلاق گردشگری و رعایت کدهای اخلاقی از سوی این نوع از گردشگران بیش از پیش مورد توجه قرار می‌گیرد.

اما باید به این مهم نیز توجه داشت که درصد قابل توجهی از گردشگران در سطح جهان با علایق و سلایق مختلف و انگیزه‌ها و اهداف متفاوت اقدام به گردشگری می‌کنند،  از این‌رو باید به یک شیوه‌نامه یا دستورالعمل هماهنگ برای جوامع گردشگرپذیر دست یافت تا بتوان کدهایی را تدوین کرد و افراد را ملزم به رعایت آنها ساخت. این کدها می‌توانند برنامه‌های فرهنگی نگارش یافته‌ای براساس ویژگی‌های جوامع مقصد باشد،  نه یک برنامه جهانی دیکته شده برای همه فرهنگ‌ها.

تدوین قوانین و مقررات خشک و بی‌روح الزام‌آور در قالب ضوابط اخلاقی برای همه مقصدهای گردشگرپذیر کشورهای عضو سازمان جهانی گردشگری،  در واقع موجب سلب هویت متنوع گردشگری و کسب تجارب متفاوت برای گردشگران شده و مقصدها را شبیه یکدیگر می‌سازد.

بنابراین باید کدهای اخلاقی مورد نیاز که از سوی جامعه میزبان و میهمان باید رعایت شوند را بومی‌سازی‌ و مبتنی بر ویژگی‌های فرهنگی هر مقصد تدوین کرد. عوامل عرضه گردشگری در هر مقصد نیز اصلی‌ترین ذینفعان گردشگری هستند که از محل درآمدهای گردشگری به حیات خویش ادامه می‌دهند. بنابراین رعایت استانداردهای بین‌المللی از یکسو و از سوی دیگر رعایت اصول اخلاقی بومی می‌تواند زمینه توسعه پایه‌ای گردشگری اخلاق‌مدار را فراهم آورد. گردشگران هم با توجه به جامعه و فرهنگ خود دارای باورها و عقاید خاص بوده که با قوانین ملی و بین‌المللی سفر و کدهای اخلاقی تدوین شده برای هر مقصد باید هماهنگ باشند، تا بتوانند سفیر گردشگری شایسته‌ای میان فرهنگ مبدأ و مقصد باشند. اخلاق اسلامی واجد آداب اسلامی و شرایط ویژه‌ای است که در مقصدهای گردشگری رعایت آن ضروری است. دستورات دینی مورد اعتقاد جامعه میزبان باید از سوی گردشگران مورد پذیرش قرار گرفته و در چارچوب آن رفتار شود. جامعه بین‌الملل کدهای اخلاقی را برای گردشگران تدوین کرده، اما این کدها در جوامع اسلامی دارای مبانی مخصوص به‌خود است و باید آنها را نیز به گردشگران ارائه داد.

هدف از تدوین کدهای اخلاقی گردشگری در کشور دست‌یافتن به اصول توسعه پایدار گردشگری با رعایت موازین اخلاقی و اسلامی از سوی جامعه میزبان و میهمان با توجه به شرایط و ویژگی‌های فرهنگی و زیست‌محیطی مکان جغرافیایی است.

گردشگری از سال ۱۹۴۵ تا امروز تحولات بسیاری را پشت سر گذاشت و از گردشگری انبوه به گردشگری کیفی تبدیل شد. اگرچه از قرون وسطی تا قرن هجدهم شمار زیادی از ساکنان اروپا قادر به مسافرت بودند، اما در آن زمان،  مسافرت هنوز منحصر به بخش کوچکی از نخبگان ثروتمند بود. پس از عصر انقلاب صنعتی و به‌ویژه بعد از قرن هجدهم بود که مسافرت برای درصد قابل ملاحظه‌ای از مردم دست‌یافتنی‌تر شد. (میسون، ۱۳۸۷: ۲۰)

طی قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم،  عوامل مهم گوناگونی در گسترش گردشگری نقش داشتند و سبب شدند گردشگری به پدیده‌ای ملموس تبدیل شود و برآیند این دوران،  نوعی از گردشگری است که به آن گردشگری انبوه می‌گویند. توسعه عنان‌گسیخته گردشگری در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ که بدون توجه به اصول پایداری و احترام به محیط (هم طبیعی و هم انسانی) انجام گرفته بود،  منجر شد تا به‌تدریج،  سیاستگذاران گردشگری در سطوح محلی،  ملی و بین‌المللی در پی یافتن راهکارهایی برای کاستن از اثرات منفی گردشگری باشند. این روند به‌خصوص در اواخر دهه ۱۹۸۰ و اوایل دهه ۱۹۹۰ همزمان با افزایش آگاهی‌های عمومی، مشخص‌ترشدن اثرات بی‌توجهی به محیط و برگزاری نشست‌های تأثیرگذاری همچون نشست ریو در سال ۱۹۹۲ بود. (مستولی‌زاده، ۱۳۸۷)

امروزه مدیریت گردشگری بدون درنظر گرفتن چارچوب‌ها و موازین اخلاقی امکان فعالیت کار آمد و اثربخش در این حوزه را نخواهد داشت. حال از آنجا که کشور ما نیز یکی از اعضای کمیته اخلاق گردشگری در دنیاست، آشنایی با اصول اخلاقی و درنظر گرفتن آنها در فعالیت‌های مدیریتی ضروری است.