ضرورت تحول در فرایند مدیریت پسماند

مجید فراهانی‌-عضو شورای اسلامی شهر تهران

روز گذشته در صحن شورای اسلامی شهر تهران فوریت لایحه شهرداری تهران درخصوص طرح جامع مدیریت پسماند را تصویب کردیم.
گسترش شهرها و افزایش بی‌رویه جمعیت آنها، تغییر الگوی مصرف جوامع، ازدیاد سرسام آور پسماند و همچنین نبود روش‌های علمی و مدیریتی مؤثر در امر تولید، جمع‌آوری و دفع پسماندهای شهری، این موضوع را به‌عنوان یکی از معضلات جوامع شهری در کشورهای در حال توسعه ازجمله ایران در آورده است. به‌طور کلی از نظر مهندسی بهداشت، دفع پسماند یک مسئله عادی نبوده، بلکه یک مشکل زیست‌محیطی به‌حساب می‌آید؛ زیرا دفع غیربهداشتی آن به‌طور محسوسی در آلودگی‌های محیط و گسترش بیماری‌های واگیردار نقش اساسی دارد. توده‌های زشت مواد زائد، کانال‌های روباز پرشده از پسماندها و آب‌گذرهای مسدود شده توسط آنها نشان‌دهنده آلودگی محیط در بسیاری از شهرها در کشورهای در حال توسعه هستند.
مدیریت پسماند اگر به درستی اتفاق بیفتد، می‌تواند تهدیدی باشد که به فرصت بی‌نظیری تبدیل خواهد شد؛ به‌عنوان مثال یکی از چالش‌های پیش‌روی شهرهای ایران تامین انرژی است و این مسئله باعث می‌شود در آینده نه‌چندان دور، به کارایی پسماند در تولید انرژی به‌صورت ویژه پرداخته شود؛ درصورتی که هم‌اکنون حجم قابل توجهی از این منابع ارزشمند با قابلیت تبدیل به درآمدهای پایدار شهری با دفع غیراقتصادی از بین می‌رود.
اگر نگاهی به کشورهای صنعتی دنیا ازجمله آلمان بیندازیم، خواهیم دید بیش از یک دهه است که تبدیل زباله‌های بدون‌استفاده به سوخت، در این کشور با اقبال مواجه شده است. فقط در شهر ماگدبورگ، روزانه با سوزاندن زباله، برق بیش از 53هزار واحد مسکونی را نیروگاه این شهر تامین می‌کند. آمارهای داخلی اما نشان از فاصله زیاد ایران با سایر کشورهای پیشرفته چه در بحث تولید زباله و چه در بحث بازیافت پسماند دارد. این در حالی است که در کشور ما با گذشت بیش از یک ‌دهه از تصویب طرح مدیریت پسماند و حدود 63سال از تأسیس نخستین کارخانه بازیافت کشور، شهرها هنوز به یک راه‌حل بومی و عملی در زمینه مدیریت صحیح پسماند نرسیده‌اند.
بر این اساس، به شهرداری تهران توصیه می‌شود که با استفاده از تجربه کشورهای پیشرفته، به‌دنبال مدیریت پسماندی متصل به شبکه هوشمند شهری باشد تا بتواند  علاوه بر دفع اقتصادی زباله‌ها، سلامت شهروندان تهرانی را نیز درنظر گیرد.
یکی از موفق‌ترین تجربه‌ها در زمینه مدیریت پسماند، در کشور آلمان رقم خورده که از سال1990 تاکنون، با ابداع سیستم تفکیک کامل زباله در محل تولید، استفاده مالی از پسماندها را آغاز کرده‌اند. این کشور با پخش کیسه زباله‌های زرد رنگ میان تمامی منازل، کارخانه‌ها و... نخستین گام را برای تفکیک زباله‌های با ارزش برداشت و با چاپ برچسب سبزرنگی روی اجناس و بسته‌بندی‌های قابل استفاده، از مردم خواست تمام بسته‌بندی‌هایی که این آرم را دارند، پس از مصرف در این کیسه زباله‌ها بریزند. از سوی دیگر، شهرداری‌ها نیز قرارداد بستند که بعد از جمع‌آوری، در ازای قیمت ناچیزی، کیسه‌ها را در اختیار آنها بگذارند. شهرداری‌ها که برای جمع‌آوری جداگانه، متقبل مخارج بیشتری می‌شدند، با تولیدکنندگان اصلی اجناس، دست به یکی کردند و بسیار نامحسوس، قیمت تمامی اجناسی را که با آرم سبز مشخص می‌شدند  مقداری بالا بردند. از این لحظه، زباله هر روز با ارزش‌تر شد و مشکلات مصرف‌کننده را نیز هر سال چند برابر کرد. هم‌اکنون در آلمان، هر واحد مسکونی، احتیاج به فضای جداگانه برای قرار دادن حداقل 5سطل بزرگ آشغال دارد. شیشه‌ها در سطل‌های سفید، مواد پلاستیکی و به‌طور عمومی مواد بسته بندی در سطل‌ها یا کیسه‌های زرد، روزنامه و کاغذهای باطله در سطل‌های معمولاً سبز، مواد معدنی مانند پوست میوه و گل و در سطل‌های قهوه‌ای و باقی زباله‌ها در سطل‌های سیاه قرار می‌گیرند. اغراق نیست اگر ادعا شود که در هر آپارتمان حداقل 4مترمربع به محل جمع‌آوری پسماند اختصاص دارد و از لحاظ تئوری و قانونی، همه آلمانی‌ها ملزم به رساندن زباله‌های خاص، مانند باتری و مواد شیمیایی، به مراکز بازیافت هستند. اگر کسی این کار را نکند نیز مرتکب جرمی اداری شده که می‌تواند برای فرد حتی پیگرد قانونی و جرایم نقدی سنگین به همراه داشته باشد.
در میان نمایشگاه‌های متفاوتی که درآلمان برگزار می‌شود، نمایشگاهی به همت شهرداری‌های آلمان با نام «اقتصاد زباله» با هدف عرضه تازه‌های صنعت بازیافت برای بهره‌برداری بیشتر از زباله برگزار می‌شود. استفان هارمنیگ، مدیر انجمن بازیافت زباله در آلمان می‌گوید: «گاری زباله، تبدیل به تجارتخانه پیشرفته‌ای شده است.» بنابراین، صنعت بازیافت زباله در آلمان، یکی از زمینه‌هایی است که از نظر اقتصادی، آینده روشنی دارد. بازیافت زباله در آلمان از نظر کیفیت و سوددهی اقتصادی در دنیا، حرف اول را می‌زند.
همین دیدگاه در میان مدیران ارشد آلمان باعث شده است تا آلمان را قهرمان محیط‌زیست جهان بدانند. این راهی است که در شهرداری تهران نیز می‌تواند طی شود.
از نظر اینجانب، لایحه ارائه شده توسط شهرداری تهران، با توجه به اهمیت توسعه پایدار در جوامع شهری، باید حداقل قادر باشد که نکات زیر را در برگیرد:
 1- حفاظت از بهداشت محیط‌زیست
 2- توسعه کیفیت محیط‌زیست شهری
  3-حمایت از اقتصاد مولد و پایدار
 4- تولید اشتغال و درآمد
 5- ایجاد بسترهای لازم برای اتصال به شبکه هوشمند شهری
با توجه به ضرورت‌های قانونی درخصوص الزام شهرداری تهران به تهیه طرح جامع پسماند از یک‌سو  و  وضعیت نابسامان و آسیب‌های وارد بر سیستم مدیریت پسماند شهر تهران از سوی دیگر، تصویب یک‌فوریت لایحه «طرح جامع مدیریت پسماند شهر تهران» در گام اول ضروری به‌نظر می‌رسد. در گام بعدی هم با اصلاحاتی متناسب با نیازهای شهر هوشمند، این لایحه اصلاح خواهد شد.