آنکه در سر هوس سوختن ما می‌کرد

  علیرضا احمدی 

توافق برجام نقطه پایانی بود (البته به‎‌‎صورت موقت) بر یکی از جنجالی‎‌‎ترین پرونده‎‌‎های تاریخ دیپلماسی ایران که به‎‌‎مدت حدود 13سال سیاست‎‌‎خارجی و تاحدود زیادی اقتصاد کشور را تحت‎‌‎تأثیر قرار داد. این توافق جایگاه ایران در معادلات منطقه‎‌‎ای خاورمیانه را متحول کرد و به‎‌‎نظر می‎‌‎رسید گام مهمی در راستای کاهش تنش‎‌‎های موجود در این منطقه ‎‌‎است، اگرچه تحولات بعدی نشان داد همگرایی محور عبری-عربی مانع مؤثری در این مسیر محسوب می‎‌‎شود. در این میان محافل سیاسی داخل ایران به‎‌‎شدت متأثر از برجام و فضای دوقطبی پسابرجامی درحال گسترش بود؛ منتقدان برجام معتقد بودند دستاوردهای ایران از این توافق با میزان محدودیت‎‌‎های پذیرفته‌شده متوازن نیست. این موضوع بحث‎‌‎ها و انتقادات دامنه‎‌‎داری را در سطح فعالان سیاسی کشور به‎‌‎دنبال داشت که به مجلس هم کشیده شد و نمایندگان منتقد مواضع نسبتا تندی علیه برجام مطرح می‎‌‎کردند.
در چنین فضایی وقوع برخی رخدادها نه‎‌‎تنها بر حاشیه‎‌‎های سیاسی داخلی می‎‌‎افزود، بلکه روابط خارجی کشور را هم تحت‎‌‎تأثیر قرار می‎‌‎داد؛ ابتدا در دی‎‌‎ماه1394روابط ایران و عربستان گرفتار تنش‎‌‎هایی شد که از مدت‎‌‎ها قبل آتش زیرخاکستر بود و تعاملات دوکشور را دچار حواشی متعددی کرده بود. فاجعه منا در نخستین روزهای پاییز 94، ماجرای تعرض به دونوجوان ایرانی در فرودگاه جده و اصطکاک‎‌‎های دوکشور پیرامون تحولات یمن و دخالت نظامی سعودی‎‌‎ها در این کشور، از موضوع‎‌‎هایی بود که روابط دیپلماتیک ایران و عربستان را در مسیر واگرایی قرار داده بود، اما اعدام آیت‎‌‎الله شیخ نمر باقر النمر، روحانی سر‎‌‎شناس شیعه در عربستان، تیر خلاصی بود بر روابط سرد دوکشور. این اعدام با واکنش‎‌‎های رسمی و غیررسمی بسیاری مواجه شد و خشم افکار عمومی را به‎‌‎همراه داشت که به تجمع مقابل سفارت و کنسولگری این کشور در تهران و عربستان انجامید و ورود معترضان به این ساختمان‎‌‎ها نهایتا به قطع روابط سیاسی دوکشور و تحولات متعاقب آن، منتهی شد. علاوه بر اینها، برگزاری انتخابات دهمین دوره مجلس‎‌‎شورای اسلامی و پنجمین دوره مجلس خبرگان رهبری در زمستان1394و بهار1395فضای سیاسی کشور را زیرسایه رقابت‎‌‎های انتخاباتی قرار داد؛ انتخاباتی که در دو دور (7اسفند1394و 10اردیبهشت1395) با مشارکت حدود 61درصد واجدان شرایط رأی‌دادن برگزار شد و اصلاح‎‌‎طلبان و اعتدال‎‌‎گرایان، «اکثریت نسبی» را از آن خود کردند. پس از فروکش‌کردن تب و تاب انتخابات، فشار اصولگرایان و به‎‌‎ویژه جبهه پایداری بر دولت حسن روحانی، به‎‌‎دلیل طولانی‎‌‎‌شدن روند حذف تحریم‎‌‎های پیش‎‌‎بینی‌شده در توافقنامه هسته‎‌‎ای میان ایران و کشورهای 1+5، ادامه یافت؛ دولت با ارائه آمار و ارقام اقتصادی (ازجمله خرید هواپیماهای مسافربری) و دلایل سیاسی، سعی در اثبات موفقیت‎‌‎های نسبی پسابرجامی داشت و منتقدان نیز بر نقض ‎‌‎عهد از سوی اروپا و آمریکا و نامتناسب‌بودن داده‎‌‎ها و ستانده‎‌‎های ایران تأکید می‎‌‎کردند.
اینها درحالی بود که روند تحولات انتخاباتی در ایالات‎‌‎متحده به نگرانی حامیان برجام در داخل و خارج از ایران دامن می‎‌‎زد؛ دونالد ترامپ، کاندیدای حزب جمهوریخواه، برجام را توافق بدی می‎‌‎دانست و وعده داده بود اگر رئیس‎‌‎جمهور شود، آمریکا از این توافق خارج خواهد شد.
18آبان‎‌‎ماه1395 (8نوامبر2016) دنیا در شوک خبری اعلام پیروزی ترامپ فرو رفت؛ او به‎‌‎شکل غافلگیرکننده‎‌‎ای بر هیلاری کلینتون، نامزد دمکرات، پیروز شد تا تداوم برجام در هاله‎‌‎ای از ابهام قرار گیرد. با روی کارآمدن دولت جدید در ایالات‎‌‎متحده بهانه‎‌‎گیری‎‌‎ها برای خروج این کشور از برجام آغاز شد. در این میان رویدادهای داخل ایران همه‎‌‎چیز را تحت‎‌‎الشعاع قرار داد؛ درگذشت آیت‎‌‎الله هاشمی‎‌‎رفسنجانی در 19دی‎‌‎ماه1395 در سن هشتادودوسالگی، وقوع حادثه در ساختمان پلاسکو در30دی‎‌‎ماه، بروز سیل در برخی استان‎‌‎های کشور در بهمن‎‌‎ماه و درنهایت برگزاری دوازدهمین دوره انتخابات ریاست‎‌‎جمهوری در 29اردیبهشت‎‌‎ماه 1396، که به انتخاب مجدد حسن روحانی با کسب بیش ‎‌‎از 23میلیون رأی در رقابتی نفسگیر با کاندیداهای اصولگرایان (قالیباف و درنهایت رئیسی) انجامید، در داخل کمتر مجالی برای اندیشیدن به سرنوشت برجام باقی می‎‌‎گذاشت. در بهار1396 اگرچه دولت و مجلس همسو شده بودند، اما بحران‎‌‎های متعددی در پیش بود؛ روز 17خرداد، دوحادثه‎‌‎ تروریستی در دونقطه از تهران به‎‌‎وقوع پیوست که اولی تیراندازی در مجلس شورای‎‌‎اسلامی و 10دقیقه بعد تیراندازی و انفجار عامل انتحاری در نزدیکی مرقد امام‎‌‎خمینی (ره) به‎‌‎دست عوامل داعش بود. این غائله که حدود پنج‌ساعت طول کشید، افکار عمومی ایران و جهان را متوجه خود کرد. در این میان آمریکایی‎‌‎ها از اواخر شهریورماه1396 زمزمه‎‌‎های خروج از برجام را آغاز کردند و موضوع در مهرماه جدی‎‌‎تر شد و دولت آمریکا با تمرکز بر برنامه موشکی ایران، قصد داشت دلایلی مبنی بر نقض «روح برجام» ارائه دهد. برهمین اساس هم بود که ترامپ در آخرین روزهای شهریورماه 1396 اعلام کرد «تصمیم خود را در مورد توافقنامه هسته‎‌‎ای با ایران گرفته‎‌‎است»، اما از اعلان عمومی جزئیات آن خودداری می‎‌‎کند.
درحالی‎‌‎که ایران درگیر تحولات سیاسی داخلی ازجمله اعتراضات دی‎‌‎ماه1396 بود، ترامپ پیش‎‌‎زمینه‎‌‎های لازم برای خروج ایالات‎‌‎متحده از برجام را فراهم می‎‌‎کرد که به تغییرات اساسی در کابینه هم منجر شد؛ رکس تیلرسون، وزیر امورخارجه آمریکا که از حامیان اصلی ادامه برجام در کابینه ترامپ بود، جای خود را به مایک پمپئو، مدیر سازمان سیا داد و این یعنی آغاز فرآیند خروج ایالات‎‌‎متحده از برجام؛ اتفاقی که روز 18اردیبهشت‎‌‎ماه1397به‎‌‎وقوع پیوست و ترامپ با امضای فرمان ‎‌‎اجرایی، رسما خروج آمریکا از برجام را اعلام و دستور اعمال «بالاترین سطح از تحریم‎‌‎های اقتصادی» علیه ایران را صادر کرد و بلافاصله انجام اقداماتی در راستای «فشار حداکثری» بر جمهوری ‎‌‎اسلامی را در دستورکار قرارداد. عکس‎‌‎العمل ایران به این تحولات انتخاب گزینه «یک سال صبر راهبردی» بود و به انتظار تحقق وعده‎‌‎ طرف‎‌‎های اروپایی برای «جبران خروج آمریکا» نشست، اما با محقق‌نشدن وعده‎‌‎ها، 18اردیبهشت‎‌‎ماه1398 شورای‎‌‎عالی امنیت ملی ایران در بیانیه‎‌‎ای به طرف‎‌‎های توافق 60روز فرصت داد تا به تعهدات خود در زمینه‎‌‎های نفتی و بانکی عمل کنند و در غیر این ‎‌‎صورت ایران در راستای کاهش تعهدات برجامی خود گام‎‌‎ برمی‎‌‎دارد. گام نخست بلافاصله برداشته شد و ایران «عبور از سقف 300کیلوگرمی ذخایر اورانیوم غنی‎‌‎شده 3.67درصد» و «عدم‎‌‎فروش آب سنگین و مازاد اورانیوم غنی‎‌‎شده» را اعلام کرد. گام دوم هم با بیانیه دولت در 16تیرماه1398و اعلام افزایش سطح غنی‎‌‎سازی از 3.67درصد برداشته شد و از 15شهریورماه و در گام سوم، محدودیت‎‌‌‎های تعیین‌شده برای ایران در فعالیت‎‌‎های تحقیق و توسعه (R & D) ازجمله توسعه و راه‎‌‎اندازی نسل جدید سانتریفیوژها در تاسیسات غنی‎‌‎سازی اورانیوم بی‎‌‎اثر شد.
این روند ادامه داشت تا اینکه رئیس‎‌‎جمهور ایران 14آبان‎‌‎ماه اعلام کرد به سازمان انرژی اتمی دستور داده گام چهارم کاهش تعهدات برجامی را با «تزریق گاز به سانتریفیوژها در تأسیسات هسته‎‌‎ای فردو» بردارد. جمهوری اسلامی ایران یکشنبه 15دی‎‌‎ماه گام پنجم کاهش تعهدات هسته‎‌‎ای برجام را نیز به‎‌‎صورت رسمی برداشت و تعهدات باقیمانده‎‌‎اش در چارچوب برجام ازجمله درباره تعداد سانتریفیوژها را کنار گذاشت که با واکنش طرف‎‌‎های اروپایی مواجه شد، اما ایران در پیشبرد استراتژی «مقاومت فعال» با جدیت عمل کرد. در این ‎‌‎میان سطح اصطکاک ایران و آمریکا در منطقه روبه‎‌‎روز بیشتر می‎‌‎شد و بعد از اینکه سفر شینزو آبه، نخست‎‌‎وزیر ژاپن، به ایران با هدف کاهش اختلافات به سرانجامی نرسید، با سرنگون‌کردن پهپاد آمریکایی از سوی ایران تنش‎‌‎ها افزایش یافت و با ترور سپهبد شهیدحاج قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه به‎‌‎همراه ابومهدی مهندس، از رهبران حشدالشعبی عراق در بامداد جمعه 13دی‎‌‎ماه 1398در فرودگاه بغداد، برخوردها اوج گرفت و به حمله موشکی ایران به پایگاه نظامی عین‎‌‎الاسد عراق که از راهبردی‎‌‎ترین پایگاه‎‌‎های آمریکایی در این کشور بود، انجامید. اگرچه در طول‎‌‎ سال1399 و با بروز پاندمی کرونا در سراسر جهان، تب تنش‎‌‎های نظامی میان ایران و آمریکا فروکش کرد، اما فشارهای حداکثری اقتصادی علیه کشورمان ادامه یافت و اکنون به‎‌‎نظر می‎‌‎رسد با روی‎‌‎کار آمدن دولت جو بایدن در ایالات‎‌‎متحده روزنه‎‌‎های جدیدی برای بقای برجام گشوده شده ‎‌‎است.