علیرضا احمدی
توافق برجام نقطه پایانی بود (البته بهصورت موقت) بر یکی از جنجالیترین پروندههای تاریخ دیپلماسی ایران که بهمدت حدود 13سال سیاستخارجی و تاحدود زیادی اقتصاد کشور را تحتتأثیر قرار داد. این توافق جایگاه ایران در معادلات منطقهای خاورمیانه را متحول کرد و بهنظر میرسید گام مهمی در راستای کاهش تنشهای موجود در این منطقه است، اگرچه تحولات بعدی نشان داد همگرایی محور عبری-عربی مانع مؤثری در این مسیر محسوب میشود. در این میان محافل سیاسی داخل ایران بهشدت متأثر از برجام و فضای دوقطبی پسابرجامی درحال گسترش بود؛ منتقدان برجام معتقد بودند دستاوردهای ایران از این توافق با میزان محدودیتهای پذیرفتهشده متوازن نیست. این موضوع بحثها و انتقادات دامنهداری را در سطح فعالان سیاسی کشور بهدنبال داشت که به مجلس هم کشیده شد و نمایندگان منتقد مواضع نسبتا تندی علیه برجام مطرح میکردند.
در چنین فضایی وقوع برخی رخدادها نهتنها بر حاشیههای سیاسی داخلی میافزود، بلکه روابط خارجی کشور را هم تحتتأثیر قرار میداد؛ ابتدا در دیماه1394روابط ایران و عربستان گرفتار تنشهایی شد که از مدتها قبل آتش زیرخاکستر بود و تعاملات دوکشور را دچار حواشی متعددی کرده بود. فاجعه منا در نخستین روزهای پاییز 94، ماجرای تعرض به دونوجوان ایرانی در فرودگاه جده و اصطکاکهای دوکشور پیرامون تحولات یمن و دخالت نظامی سعودیها در این کشور، از موضوعهایی بود که روابط دیپلماتیک ایران و عربستان را در مسیر واگرایی قرار داده بود، اما اعدام آیتالله شیخ نمر باقر النمر، روحانی سرشناس شیعه در عربستان، تیر خلاصی بود بر روابط سرد دوکشور. این اعدام با واکنشهای رسمی و غیررسمی بسیاری مواجه شد و خشم افکار عمومی را بههمراه داشت که به تجمع مقابل سفارت و کنسولگری این کشور در تهران و عربستان انجامید و ورود معترضان به این ساختمانها نهایتا به قطع روابط سیاسی دوکشور و تحولات متعاقب آن، منتهی شد. علاوه بر اینها، برگزاری انتخابات دهمین دوره مجلسشورای اسلامی و پنجمین دوره مجلس خبرگان رهبری در زمستان1394و بهار1395فضای سیاسی کشور را زیرسایه رقابتهای انتخاباتی قرار داد؛ انتخاباتی که در دو دور (7اسفند1394و 10اردیبهشت1395) با مشارکت حدود 61درصد واجدان شرایط رأیدادن برگزار شد و اصلاحطلبان و اعتدالگرایان، «اکثریت نسبی» را از آن خود کردند. پس از فروکشکردن تب و تاب انتخابات، فشار اصولگرایان و بهویژه جبهه پایداری بر دولت حسن روحانی، بهدلیل طولانیشدن روند حذف تحریمهای پیشبینیشده در توافقنامه هستهای میان ایران و کشورهای 1+5، ادامه یافت؛ دولت با ارائه آمار و ارقام اقتصادی (ازجمله خرید هواپیماهای مسافربری) و دلایل سیاسی، سعی در اثبات موفقیتهای نسبی پسابرجامی داشت و منتقدان نیز بر نقض عهد از سوی اروپا و آمریکا و نامتناسببودن دادهها و ستاندههای ایران تأکید میکردند.
اینها درحالی بود که روند تحولات انتخاباتی در ایالاتمتحده به نگرانی حامیان برجام در داخل و خارج از ایران دامن میزد؛ دونالد ترامپ، کاندیدای حزب جمهوریخواه، برجام را توافق بدی میدانست و وعده داده بود اگر رئیسجمهور شود، آمریکا از این توافق خارج خواهد شد.
18آبانماه1395 (8نوامبر2016) دنیا در شوک خبری اعلام پیروزی ترامپ فرو رفت؛ او بهشکل غافلگیرکنندهای بر هیلاری کلینتون، نامزد دمکرات، پیروز شد تا تداوم برجام در هالهای از ابهام قرار گیرد. با روی کارآمدن دولت جدید در ایالاتمتحده بهانهگیریها برای خروج این کشور از برجام آغاز شد. در این میان رویدادهای داخل ایران همهچیز را تحتالشعاع قرار داد؛ درگذشت آیتالله هاشمیرفسنجانی در 19دیماه1395 در سن هشتادودوسالگی، وقوع حادثه در ساختمان پلاسکو در30دیماه، بروز سیل در برخی استانهای کشور در بهمنماه و درنهایت برگزاری دوازدهمین دوره انتخابات ریاستجمهوری در 29اردیبهشتماه 1396، که به انتخاب مجدد حسن روحانی با کسب بیش از 23میلیون رأی در رقابتی نفسگیر با کاندیداهای اصولگرایان (قالیباف و درنهایت رئیسی) انجامید، در داخل کمتر مجالی برای اندیشیدن به سرنوشت برجام باقی میگذاشت. در بهار1396 اگرچه دولت و مجلس همسو شده بودند، اما بحرانهای متعددی در پیش بود؛ روز 17خرداد، دوحادثه تروریستی در دونقطه از تهران بهوقوع پیوست که اولی تیراندازی در مجلس شورایاسلامی و 10دقیقه بعد تیراندازی و انفجار عامل انتحاری در نزدیکی مرقد امامخمینی (ره) بهدست عوامل داعش بود. این غائله که حدود پنجساعت طول کشید، افکار عمومی ایران و جهان را متوجه خود کرد. در این میان آمریکاییها از اواخر شهریورماه1396 زمزمههای خروج از برجام را آغاز کردند و موضوع در مهرماه جدیتر شد و دولت آمریکا با تمرکز بر برنامه موشکی ایران، قصد داشت دلایلی مبنی بر نقض «روح برجام» ارائه دهد. برهمین اساس هم بود که ترامپ در آخرین روزهای شهریورماه 1396 اعلام کرد «تصمیم خود را در مورد توافقنامه هستهای با ایران گرفتهاست»، اما از اعلان عمومی جزئیات آن خودداری میکند.
درحالیکه ایران درگیر تحولات سیاسی داخلی ازجمله اعتراضات دیماه1396 بود، ترامپ پیشزمینههای لازم برای خروج ایالاتمتحده از برجام را فراهم میکرد که به تغییرات اساسی در کابینه هم منجر شد؛ رکس تیلرسون، وزیر امورخارجه آمریکا که از حامیان اصلی ادامه برجام در کابینه ترامپ بود، جای خود را به مایک پمپئو، مدیر سازمان سیا داد و این یعنی آغاز فرآیند خروج ایالاتمتحده از برجام؛ اتفاقی که روز 18اردیبهشتماه1397بهوقوع پیوست و ترامپ با امضای فرمان اجرایی، رسما خروج آمریکا از برجام را اعلام و دستور اعمال «بالاترین سطح از تحریمهای اقتصادی» علیه ایران را صادر کرد و بلافاصله انجام اقداماتی در راستای «فشار حداکثری» بر جمهوری اسلامی را در دستورکار قرارداد. عکسالعمل ایران به این تحولات انتخاب گزینه «یک سال صبر راهبردی» بود و به انتظار تحقق وعده طرفهای اروپایی برای «جبران خروج آمریکا» نشست، اما با محققنشدن وعدهها، 18اردیبهشتماه1398 شورایعالی امنیت ملی ایران در بیانیهای به طرفهای توافق 60روز فرصت داد تا به تعهدات خود در زمینههای نفتی و بانکی عمل کنند و در غیر این صورت ایران در راستای کاهش تعهدات برجامی خود گام برمیدارد. گام نخست بلافاصله برداشته شد و ایران «عبور از سقف 300کیلوگرمی ذخایر اورانیوم غنیشده 3.67درصد» و «عدمفروش آب سنگین و مازاد اورانیوم غنیشده» را اعلام کرد. گام دوم هم با بیانیه دولت در 16تیرماه1398و اعلام افزایش سطح غنیسازی از 3.67درصد برداشته شد و از 15شهریورماه و در گام سوم، محدودیتهای تعیینشده برای ایران در فعالیتهای تحقیق و توسعه (R & D) ازجمله توسعه و راهاندازی نسل جدید سانتریفیوژها در تاسیسات غنیسازی اورانیوم بیاثر شد.
این روند ادامه داشت تا اینکه رئیسجمهور ایران 14آبانماه اعلام کرد به سازمان انرژی اتمی دستور داده گام چهارم کاهش تعهدات برجامی را با «تزریق گاز به سانتریفیوژها در تأسیسات هستهای فردو» بردارد. جمهوری اسلامی ایران یکشنبه 15دیماه گام پنجم کاهش تعهدات هستهای برجام را نیز بهصورت رسمی برداشت و تعهدات باقیماندهاش در چارچوب برجام ازجمله درباره تعداد سانتریفیوژها را کنار گذاشت که با واکنش طرفهای اروپایی مواجه شد، اما ایران در پیشبرد استراتژی «مقاومت فعال» با جدیت عمل کرد. در این میان سطح اصطکاک ایران و آمریکا در منطقه روبهروز بیشتر میشد و بعد از اینکه سفر شینزو آبه، نخستوزیر ژاپن، به ایران با هدف کاهش اختلافات به سرانجامی نرسید، با سرنگونکردن پهپاد آمریکایی از سوی ایران تنشها افزایش یافت و با ترور سپهبد شهیدحاج قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه بههمراه ابومهدی مهندس، از رهبران حشدالشعبی عراق در بامداد جمعه 13دیماه 1398در فرودگاه بغداد، برخوردها اوج گرفت و به حمله موشکی ایران به پایگاه نظامی عینالاسد عراق که از راهبردیترین پایگاههای آمریکایی در این کشور بود، انجامید. اگرچه در طول سال1399 و با بروز پاندمی کرونا در سراسر جهان، تب تنشهای نظامی میان ایران و آمریکا فروکش کرد، اما فشارهای حداکثری اقتصادی علیه کشورمان ادامه یافت و اکنون بهنظر میرسد با رویکار آمدن دولت جو بایدن در ایالاتمتحده روزنههای جدیدی برای بقای برجام گشوده شده است.
یکشنبه 12 بهمن 1399
کد مطلب :
123289
لینک کوتاه :
newspaper.hamshahrionline.ir/jRVrR
+
-