عراق در پی رهایی از خاموشی

سیاوش فلاح‌پور- روزنامه‌نگار

بحران برق و خاموشی‌های مکرر، یکی از مشکلات مزمن عراق طی 2دهه گذشته بوده است. ریشه این مشکل نیز مشخصا به دوران تحریم و پس از آن، جنگ بر می‌گردد. بسیاری از نیروگاه‌های تولید برق عراق در دهه 1990به‌دلیل تحریم گسترده و عدم‌دسترسی به قطعات و خدمات لازم به‌طور کلی از کار افتادند. بخش دیگری از زیرساخت‌های انرژی این کشور نیز در جریان جنگ با آمریکا و بحران‌های نظامی متعدد، آسیب‌های جدی دیده و یا تخریب شده است. هم‌اکنون و با گذشت 18سال از تغییر نظام عراق، همچنان در برخی موارد برق نقاطی از پایتخت بیش از 12ساعت در روز قطع می‌شود. اگرچه 3محدوده منطقه سبز، یرموک و زیتونه که پایگاه مراکز دیپلماتیک و ثروتمندان عراقی به‌حساب می‌آیند از این قطعی‌ها مستثنی هستند.
با وجود آنکه حل مشکل برق در دستور کار تمام دولت‌های عراق پس از سقوط صدام قرار داشته اما تا‌کنون اقدام قابل توجهی در این زمینه صورت نگرفته است. این در حالی است که مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر فعلی عراق ادعا می‌کند برنامه‌ای جامع برای رهایی از معضل بی‌برقی درنظر دارد؛ برنامه‌ای که کلید آن، «توسعه واردات گاز به عراق» است. برای درک بهتر نقش گاز در معضل برق عراق می‌توانیم بین ظرفیت تولید برق با تولید واقعی این کشور مقایسه‌ای داشته باشیم. براساس اطلاعات منتشر شده در وزارت نیروی عراق، این کشور روزانه بیش از 11هزار و 500مگاوات برق تولید می‌کند؛ اما ظرفیت واقعی نیروگاه‌های این کشور بیش از 20هزار مگاوات در روز است. ریشه این اختلاف به کمبود گاز بر می‌گردد، چرا که بیشتر نیروگاه‌های برق عراق با گاز کار می‌کنند.
هم‌اکنون بخش اعظم واردات گاز عراق از ایران صورت می‌گیرد. اگرچه این واردات طی سال‌های گذشته، بدون تأثیر پذیرفتن از تحریم‌های آمریکا علیه تهران سیر تصاعدی داشته، اما به‌نظر می‌رسد این منبع به تنهایی پاسخگوی نیازهای روزافزون عراق برای تولید برق نیست. از سوی دیگر گاز تولیدی در داخل عراق (APG) هم به هیچ عنوان نمی‌تواند نقش اساسی در تامین برق این کشور داشته باشد. بر این اساس، دولت الکاظمی مذاکره برای خرید گاز از قطر، قزاقستان و روسیه را در دستور کار خود قرار داده است. به‌گفته ماجد مهدی حنتوش، وزیر انرژی عراق اگر نیروگاه‌های این کشور به منابع گازی کافی دسترسی داشته باشند ظرفیت تولید برق عراق تا 33هزار مگاوات قابل افزایش است. پیش از این نیز مذاکرات خرید گاز میان عراق و قطر در دولت عادل عبدالمهدی آغاز شده بود اما این مذاکرات به دلایل مبهمی بی‌نتیجه ماند. به گزارش شبکه الجزیره، دولت عراق برای خرید گاز از قطر نسبت به روسیه و قزاقستان تمایل بیشتری نشان می‌دهد اما ممکن است در نهایت هر یک از این کشورها، سهمی از سبد جدید انرژی عراق داشته باشند.

مسئله برق و مشروعیت دولت‌ها
اگرچه شهروندان عراقی طی سال‌های گذشته با مشکلات متعددی در زندگی روزمره خود روبه‌رو بوده‌اند؛ از مسائل اقتصادی گرفته تا تروریسم، اما معضل برق به محوری اساسی در شکل‌گیری نارضایتی‌های عمومی در این کشور تبدیل شده است، تا جایی که برخی رسانه‌های عراقی مشروعیت نظام سیاسی پس از صدام را به حل مسئله برق گره می‌زنند. نخستین نشانه‌های این واقعیت در سال 2016دیده شد، وقتی معترضان عراقی در شهرهای مختلف این کشور به‌دلیل قطعی‌های مکرر برق در فصل تابستان به خیابان آمده و برای نخستین بار، مطالبات مدنی و خدماتی را با شعارهای سیاسی علیه طبقه حاکم فریاد زدند. ریشه خشم شهروندان عراقی علاوه بر مشکلات مستقیم ناشی از قطعی برق در فصول مختلف به 2 مسئله اساسی بر می‌گردد: فساد اقتصادی گسترده در دولت‌های پیاپی عراق که با وجود تصویب بودجه‌های کلان برای حل مشکل برق گامی در این زمینه بر نداشته اند و همچنین وجود نابرابری در تحمل مشکلات. از سال 2003تا‌کنون، مجلس عراق بیش از 81میلیارد دلار بودجه برای حل بحران برق اختصاص داده است. با این حال، نه‌تنها اختصاص منابع مذکور تا‌کنون نتیجه‌ای نداشته، بلکه هیچ‌یک از مسئولان دولت‌های مختلف نیز به‌دلیل عملکرد نامطلوب خود مورد مواخذه و پیگرد قرار نگرفته‌اند. در شرایطی که مردم با چنین مشکلاتی روبه‌رو هستند، مقامات و صاحب منصبان از رفاه و خدمات عالی برخوردارند.

سایه ترکیه بر سر بازار برق عراق
دولت ترکیه از سال میلادی گذشته و در پی تشدید بحران برق عراق رسما برای صادرات برق به این کشور اعلام آمادگی کرده است. بر همین اساس قرارداد صادراتی نیز میان 2 کشور به امضا رسید که البته فعلا شامل حجم برق بسیار محدود در بازه زمانی کوتاهی می‌شود. به موجب قرارداد مذکور، ترکیه تا ‌ماه نوامبر سال میلادی جاری 150مگاوات برق به عراق صادر می‌کند. این قرارداد اگرچه در مقایسه با حجم مصرفی عراق عملا ناچیز است، اما می‌تواند مقدمه‌ای برای ورود جدی‌تر ترکیه به بازار برق عراق طی سال‌های آینده باشد. آنکارا در یک دهه گذشته رشد چشمگیری در صنایع برق داشته و اکنون علاوه بر تامین نیاز خود به کشورهای گرجستان، یونان و بلغارستان نیز صادرات دارد. بخش اعظم این تولیدات از منابع آبی صورت می‌گیرد که با احداث سدهای جدید بر رودهای دجله و فرات به‌دست آمده است. البته نباید فراموش کرد که فرایند سدسازی در ترکیه، عراق را با خطر خشکسالی در طولانی مدت مواجه می‌کند.