فضای اقتصادی ایران چه زمانی پس از کرونا به شرایط عادی بازمی‌گردد؟
پایان پاندمی آغاز تغییر
کالاهای بسیاری از سبد خرید خانوارهای ایرانی حذف خواهد‌شد محیط کسب‌وکار ایران دیگر آن محیط سابق نیست
مائده امینی_روزنامه نگار
پاندمی در حافظه جهان به ویروس کرونا محدود نمی‌شود. مردم سراسر این کره خاکی بارها با شیوع بیماری‌ها ویروس‌های مختلفی مثل آبله، سل، سارس و... دست‌و‌پنجه نرم‌کرده‌اند. نوبت کرونا هم به این مقطع از تاریخ افتاده؛ ویروسی که به سرعت منتشر شد و گره خوردن آن به توسعه تکنولوژی توانست تغییرات گسترده‌ای را در کمترین زمان ممکن برای همه رقم بزند. کندشدن فعالیت‌های اقتصادی به‌علت اختلال در تولید، کارکرد زنجیره تأمین عرضه جهانی را در مقاطعی مختل یا با مشکلات جدی مواجه کرد و بنگاه‌های اقتصادی بزرگ و کوچک در سراسر جهان، صرف‌نظر از اندازه‌شان، انقباض در تولید را تجربه کردند. نتایج یک آمایش که پژوهشکده آمار ایران منتشر کرده است نشان می‌دهد که ۳۸درصد کسب‌وکارها بر اثر کرونا در اسفند و فروردین فعالیتی نداشته‌اند که این مقدار در اردیبهشت به ۲۱درصد رسیده است و در مقایسه با ماه‌های اسفند و فروردین فعالیت کسب‌وکارها در اردیبهشت ۱۷درصد افزایش داشته‌است. همچنین میزان ۲۲درصد در اسفند و فروردین با تمام ظرفیت به فعالیت خود ادامه داده‌اند که با افزایش ۱۲درصدی به عدد ۳۴درصد در اردیبهشت‌ماه رسیده است. از سوی دیگر، ۴۰درصد مابقی نمونه‌ها با حجمی کمتر از ظرفیت کامل در اسفند و فروردین فعالیت داشته‌اند که این عدد در اردیبهشت‌ماه به ۴۵درصد رسیده است که حاکی از افزایش تعداد فعالیت کسب‌وکارها با حجمی کمتر از ظرفیت کامل است. البته این پژوهش پیش از پاییز امسال - هنگامی که ممنوعیت‌های جدیدی برای اصناف درنظر گرفته و آمار کشته‌شده‌ها به 500نفر رسید- انجام شده است. کرونا با همه این تنش‌ها بالاخره روزی مانند دیگر پاندمی‌ها ریشه‌کن می‌شود اما آیا کسب‌وکارها به رونق سابق برخواهند گشت؟ درباره اکوسیستم کسب‌وکارهای کشورهای دیگر به‌نظر می‌رسد پیش‌بینی آینده چندان سخت نباشد اما مردم ایران برخلاف مردم سایر جهان با تحریم‌ها و تورم دورقمی و مسائل داخلی دیگری هم دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند. با این اوصاف محیط کسب‌وکار ایران بعد از پایان پاندمی چه تغییراتی را تجربه خواهد کرد؟
دیگر آن دنیای سابق را نخواهیم دید
فرزین فردیس_نایب‌رئیس کمیسیون کسب‌وکارهای دانش‌بنیان اتاق ایران
کرونا یکی از عمیق‌ترین، سریع‌ترین و گسترده‌ترین تغییر رفتار مصرف‌کننده در دنیا را رقم زده‌است. تا پیش از این، اگر جایی در دنیا قطحی، جنگ، تحریم، رکود اقتصادی و...داشتیم، این مصایب محدود به جغرافیایی خاص بود. این ویروس چینی اما جغرافیا نمی‌شناسد و همه جهان را در‌بر‌گرفته است؛ عمیق‌ترین است، چرا که بر لایه‌هایی از زندگی مردم تأثیر می‌گذارد که شاید تا پیش از این هیچ اتفاقی نمی‌توانست به این لایه‌ها دسترسی پیدا کند و روی آنها تأثیر بگذارد. سریع‌ترین است؛ به‌خاطر آنکه اثرات حضور آن در کمتر از چند‌ماه روی کسب‌وکارهای مختلف پدیدار و در نهایت ماندگار شد. کمترین پدیده‌ای را سراغ داریم که این سه ویژگی را با هم داشته باشد.
نتیجه این مجموعه این است که دیگر مردم مانند گذشته خرید نمی‌کنند، اولویت‌های سبد کالا خانوار تغییر کرده و بعضی کالاها نه صرفا کمتر بلکه به‌طور کلی از برنامه اقتصادی خانواده‌ها حذف خواهد شد. این حذف البته به دلایل مختلفی صورت خواهد‌گرفت؛ یکی از این دلایل کاهش قدرت خرید مردم ناشی از رکود به‌وجود آمده است. تغییر نگرش به مسائل بهداشتی و تعبیه شدن کانال‌های جدید خرید خدمات از دیگر دلایل تغییر برنامه اقتصادی خانواده‌ها خواهد بود. در نتیجه این تغییرات، تعدادی از بیزینس‌ها از دایره رقابت حذف و تعدادی هم کوچک و کوچک‌تر می‌شوند. در مقابل البته هستند بیزینس‌هایی که روزبه‌روز قدرت می‌گیرند و درآمدزایی بیشتری برای خود به ثبت می‌رسانند. در روزگار پس از کرونا جنس کسب‌وکارها تغییر خواهد کرد. چه بسیار کارآفرین‌های موفقی که پیش از کرونا موفق بودند و بعد از کرونا زمین خوردند و بیزینس خود را رها کردند.
امروز می‌بینیم که در فضای کسب‌وکار کشور، هم مصرف‌کننده تغییر کرده است، هم ارائه‌دهنده خدمات و همه اینها یعنی اگر فکر می‌کنیم بعد از پایان پاندمی دنیایی شبیه دنیای قبل خواهیم داشت، سخت در اشتباهیم.
اما در روزگار پساکرونا، هر کسب‌وکاری آینده متفاوتی خواهد‌داشت. در حمل‌ونقل بین‌جاده‌ای و بین کشورها، رفتار مصرف‌کننده خیلی فرق نمی‌کند. اگرچه شوک اقتصادی به این کسب‌وکارها وارد شده است اما در نهایت هنگامی که دنیا به حالت نرمال خود برگردد این سبد هم به‌تدریج خود را اصلاح می‌کند و کسب‌وکارهای این حوزه رفته‌رفته سهم خود را از اقتصاد کشور به‌دست می‌آورند. این در حالی است که کسب‌وکارهایی که در حوزه‌های بهداشت و درمان، صنایع غذایی، آموزش، گردشگری و... جنس تغییرات کاملا فرق می‌کند. تغییراتی که به واسطه کرونا به این حوزه‌ها تحمیل شده پایدار است و دنیای سابق این کسب‌وکارها تکرار نخواهد شد؛ برای مثال در صنایع‌غذایی بسته‌بندی کالاها تغییر خواهد کرد و کاهش قدرت خرید، بعضی از اقلام را از سبد خرید خانوار حذف خواهد کرد و در حوزه آموزش احتمالا بسیاری از مراکز آموزشی به‌سوی برگزاری آموزش‌ها، سمینارها و نشست‌های مجازی می‌روند. در حوزه گردشگری هم باید بپذیریم که مردم دیگر نمی‌توانند مانند گذشته در سبد هزینه خود «سفر» یا تفریحاتی از این جنس داشته باشند.
بوی بهبود...
هادی حق شناس_اقتصاددان
درست است که بخشی از مشاغل تحت‌تأثیر کرونا قرار گرفته‌اند، از بین رفته‌اند یا کوچک شده‌اند اما در بحران‌های این‌چنینی «نوع» شغل است که تغییر می‌کند نه «تعداد» شغل؛ یعنی اگر در این ایام تعدادی شغل به واسطه شیوع ویروس چینی از بین رفته خب در مقابل تعدادی شغل هم ایجاد شده است؛ برای مثال روزگاری زندگی کشاورزی به زندگی صنعتی تبدیل و تعداد شغل‌ها از بخش کشاورزی کم و به بخش صنعتی افزوده شد.
در روزگار پساکرونا هم قاعده همین است؛ کسب‌وکارها به بستر آنلاین می‌آیند و نوع آنها تغییر می‌کند؛ به‌عنوان مثال، سفارش اینترنتی کالا حتما بعد از کرونا افزایش پیدا خواهد کرد و بسیاری از مردم دیگر ضرورتی نمی‌بینند که برای تامین هر کالایی، به مغازه‌ها یا فروشگاه‌ها مراجعه کنند. این نمونه‌ای از آثار اقتصادی کوتاه‌مدت کروناست که انتظار می‌رود در روزگار بعد از پایان پاندمی با آن مواجه شویم. فراموش نکنیم که ظرفیت اقتصاد دیجیتال که سال‌ها خالی مانده بود و از آن استفاده نمی‌شد، حتما در آینده نزدیک به‌کار گرفته خواهد شد. شاید همین استدلال کفایت این گزاره را بکند که چرا می‌توانیم «نگران اشتغال پس از کرونا نباشیم».
قدرت خرید مردم اما پارامتر دیگری است که باید در به تصویر کشیدن روزگار پساکرونایی کسب‌وکارها آن را موردبررسی قرار‌دهیم. در کشورهای توسعه‌یافته، قدرت خرید با برگشت مردم بر سر کارهای سابق احیا خواهد‌شد اما در ایران ماجرا فرق می‌کند؛ تحریم‌های ظالمانه هم اهرم فشار دیگری بر جامعه است. اگر آمریکا به میز مذاکره برگردد و کرونا هم ریشه‌کن شود کم‌کم قدرت خرید مردم ترمیم می‌شود. البته نباید فراموش کنیم که بخش عظیمی از قدرت خرید مردم ایران را تورم‌های 2رقمی از بین برده‌است نه کرونای شایع شده یا حتی تحریم‌ها. مشکل ایران شاخص‌های نامطلوب پولی و نابسامانی‌های داخلی در اقتصاد است.
در پایان شاید بهتر باشد نقبی به تاریخ بزنیم. سال‌های69 و 92، فرصت‌های تاریخی برای اقتصاد ایران بودند که در این سال‌ها بخشی از روابط خارجی ایران ترمیم و از سر گرفته شد. بعید نیست که سال آینده نقطه عطفی دوباره برای ایران باشد. به‌خصوص که احتمال برگشت آمریکا به برجام و افول ویروس کرونا در جهان وجود دارد. در این شرایط رشد اقتصادی بر اساس پیش‌بینی بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول، مثبت خواهد بود و طبعا فضای کسب‌وکار ایران بهبود خواهد‌یافت.
جنس تقاضاها تغییر خواهد کرد
محمدرضا بهرامی_رئیس کمیسیون گردشگری و صنایع‌دستی اتاق بازرگانی کرمان
دیگر نیازی به گفتن و نوشتن نیست. امروز می‌بینیم که تعداد زیادی از کسب‌وکارها نابود شده‌اند و من بر این باورم که روند زوال این دسته از کسب‌وکارها - برای مثال در بخش گردشگری - ادامه خواهد‌داشت. یکی از اصلی‌ترین علت‌ها هم مدیریت ناکارآمد است. امروز و در لحظه تنظیم این یادداشت می‌بینیم که بعد از ماه‌ها به تالارهای پذیرایی مجوز برگزاری مراسم داده‌اند؛ در حالی‌که همچنان منع عبور و مرور برقرار‌است. چطور چنین چیزی امکان‌پذیر است؟ از سوی دیگر می‌بینیم که دیگر شرایط به سیاق سابق نیست؛سبک زندگی مردم عوض شده‌است؛ مثلا دیگر بسیاری از زوج‌ها ترجیح می‌دهند بدون برگزاری مراسم خاصی زندگی مشترک خود را شروع کنند یا مهمان‌های کمتری داشته‌باشند. سابق بر این میانگین آمار دعوت‌شدگان به یک مراسم بین 100تا 150نفر بود اما امروز صحبت از مراسم 50نفری است. به‌نظر می‌رسد در روزگار پساکرونا اساسا جنس و مدل برگزاری مراسم تغییر کند که البته این تغییرات عموما ریشه در کاهش قدرت خرید و توان اقتصادی مردم دارد.
همه اینها در حالی است که دولت هم حمایتی از کسب‌وکارهای آسیب دیده نکرده و به‌نظر می‌رسد نخواهد کرد. خود من که صاحب یک تالار پذیرایی‌ام از سویی با مشکل پرونده‌های جدید مالیاتی باز شده مواجهم و از سوی دیگر باید به مشکلات بیمه، پرداخت حقوق و... پرسنلم بپردازم. در روزکار بعد از کرونا بسیاری از کارفرماها دوباره باید از صفر برای تربیت نیرو، توسعه شغل و بهبود درآمد خود تلاش کنند و این موضوع سبب می‌شود که اندازه کسب‌وکارها کوچک شود. مشکلات اقتصادی کرونا البته به تمامی دهک‌های درآمدی- تقریبا- آسیب خواهد زد و از دل آن آسیب‌های اجتماعی جدیدی هم ظهور خواهد کرد. برای مثال امروز در شهرستان ریگان - یکی از توابع کرمان- 65درصد مردم یا تحت‌پوشش کمیته امدادند یا بهزیستی. در واقع این فقط کسب‌وکارها نیستند که از بین رفته‌اند بلکه جامعه هدف استفاده‌کننده از خدمات این کسب‌وکارها هم آسیب دیده‌اند. من بر این باورم که بعضی کسب‌وکارهای کوچک به‌طور کلی از رده خارج خواهند شد و بر این اساس در ایام پایان پاندمی با این بحران مواجه خواهیم بود که احتمالا تقاضا بسیار و عرضه کم باشد.
هادی حق‌شناس: در کشورهای توسعه‌یافته، قدرت خرید با برگشت مردم بر سرکارهای سابق احیا خواهد‌شد اما در ایران ماجرا فرق می‌کند؛ تحریم‌های ظالمانه هم اهرم فشار دیگری بر جامعه است. اگر آمریکا به میز مذاکره برگردد و کرونا هم ریشه‌کن شود کم‌کم قدرت خرید مردم ترمیم می‌شود. البته نباید فراموش کنیم که بخش عظیمی از قدرت خرید مردم ایران را تورم‌های 2رقمی از بین برده‌است نه کرونای شایع شده یا حتی تحریم‌ها
