پنجشنبه سیاه بغداد

سیاوش فلاح‌پور- روزنامه‌نگار

«انتحاری اول خود را بیمار جا زده بود و پیش از انفجار، مردم را به دور خود جمع کرد. انتحاری دوم نیز تنها دقایقی بعد خودش را در میان افرادی که برای کمک در محل حادثه جمع شده بودند، منفجر کرد.» این روایت وزارت کشور عراق از حمله تروریستی صبح پنجشنبه در بغداد است؛ حمله‌ای که در بازار الباله (مرکز پرازدحام فروش لباس‌های دست دوم) در قلب پایتخت رخ داده و دست‌کم 32کشته و 110مجروح برجای گذاشته است.
به‌گزارش شبکه الجزیره، حجم این 2انفجار به‌گونه‌ای بوده که صدای آنها در تمام نقاط بغداد به گوش رسیده است. گروه تروریستی داعش با گذشت نزدیک به 12ساعت از وقوع حادثه، مسئولیت این حمله خونبار را برعهده گرفت. با وجود آنکه مراسم تشییع جنازه برخی قربانیان طی 48ساعت گذشته برگزار شده، اما هلال‌احمر عراق، همچنان از احتمال افزایش تلفات انسانی خبر می‌دهد. بر این اساس، می‌توان حمله بازار الباله را پرتلفات‌ترین حادثه تروریستی عراق طی 3سال گذشته به شمار آورد.
حملات تروریستی که پس از سقوط نظام صدام در بغداد و سایر شهرهای عراق به پدیده‌ای رایج تبدیل شده بود، از اواخر سال2017 و با اعلام شکست گروه داعش به طرز چشمگیری کاهش یافت. تمرکز این قبیل حملات در نقاط دورافتاده صحرایی طی 3سال گذشته آرامشی قابل توجه را بر پایتخت عراق حاکم کرده بود؛ آرامشی که حالا بار دیگر با 2انفجار بزرگ بر هم خورده است. برخی تحلیلگران این حمله تروریستی را نقطه آغازی بر بازگشت ناامنی‌های 2دهه گذشته به عراق دانسته‌اند.

واکنش‌های ملی
حمله صبح پنجشنبه در مرکز بغداد موج گسترده‌ای از واکنش‌های ملی و سیاسی را طی 48ساعت گذشته به‌دنبال داشته است؛ واکنش‌هایی که نشان از اجماعی همگانی برای مقابله با بازگشت تهدیدهای تروریستی در عراق دارند. برهم صالح، رئیس‌جمهور عراق تنها دقایقی پس از وقوع این حادثه در صفحه توییتر خود نوشت: زمانبندی حملات گویای آن است که دشمنان صلح و امنیت می‌خواهند مانع از ورود عراق به مسیر توسعه و بازسازی اقتصادی شوند. دفتر آیت‌الله سیستانی، مرجع بزرگ شیعیان نیز با صدور بیانیه‌ای، ضمن محکومیت این حمله، از دستگاه‌های امنیتی خواست بدون هیچ ملاحظه‌ای از امنیت و منافع عمومی کشور در مقابل تروریسم حمایت کنند.
از سوی دیگر، ائتلاف دولت قانون به ریاست نوری مالکی که ازجمله مخالفان نخست‌وزیر عراق به‌حساب می‎آید در بیانیه خود از دولت خواست میزان آمادگی‌های نظامی و امنیتی را افزایش داده و با تهدیدهای تروریستی، ساده‌انگارانه برخورد نکند. فالح الفیاض، رئیس سازمان حشد شعبی که هفته گذشته توسط وزارت خزانه‌داری آمریکا تحریم شد نیز در پیامی تصویری اعلام کرد که نیروهای تحت امر او پاسخی محکم به عوامل حمله تروریستی در بغداد خواهند داد. همچنین کتائب حزب‌الله عراق در بیانیه خود با تأکید بر نقش آمریکا در شکل‌گیری تروریسم اعلام کرد: محور شرارت با رهبری آمریکا، همچنان به‌دنبال زمین‌گیر کردن عراق برای تحمیل خواسته‌های خود به این کشور است. نچیروان بارزانی، نخست‌وزیر اقلیم کردستان، محمد الحلبوسی، رئیس پارلمان، مقتدی صدر، رئیس ائتلاف سائرون، هادی العامری، رئیس ائتلاف الفتح و عمار حکیم، رئیس جریان حکمت ملی از دیگر شخصیت‌های برجسته‌ای بودند که نسبت به حادثه تروریستی بغداد واکنش نشان داده و خواهان پاسخ کوبنده به گروه تروریستی داعش شدند.

فرمان‌های الکاظمی
واکنش‌ها به انفجارهای بغداد فقط در حد بیانیه نبوده و سلسله فرامین مهمی از سوی مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق را نیز به‌دنبال داشته است؛ فرامینی که برخی رسانه‌های عراقی از آن با عنوان «انقلاب در دستگاه‌های امنیتی» یاد کرده‌اند. به نوشته روزنامه العربی‌الجدید، الکاظمی به فاصله کوتاهی پس از وقوع حملات، نشستی مهم و طولانی را با سران دستگاه‌های امنیتی عراق برگزار کرد؛ ازجمله نتایج اولیه این نشست، برکناری معاون اطلاعاتی وزیر کشور، مدیرکل اطلاعات و مبارزه با تروریسم وزارت کشور و فرمانده کل پلیس فدرال عراق بوده است. الکاظمی همچنین فرامینی فوری برای برخی تغییرات ساختاری در دستگاه‌های امنیتی عراق صادر کرده که جزئیات آنها هنوز روشن نیست. ابعاد این تحولات زمانی بهتر روشن می‌شود که بدانیم الکاظمی، پیش از نخست‌وزیری، رئیس سازمان اطلاعات عراق بوده است. نخست‌وزیر عراق پس از پایان این نشست در پیامی ویدئویی خطاب به مردم عراق گفت: «کسانی که قادر به تامین امنیت مردم عراق نیستند باید کنار بروند. انفجار بغداد، شکستی امنیتی است که اجازه تکرار آن را نخواهیم داد. دستگاه‌های امنیتی ما با چالش‌های ساختاری روبه‌رو هستند که برای حل آنها، شخصا بر فرایند اصلاحات اساسی نظارت خواهم کرد.»

بازگشت داعش تا چه اندازه جدی است؟
طی دست‌کم یک سال گذشته بسیاری از رسانه‌ها و مراکز پژوهشی خاورمیانه نسبت به بازگشت داعش به کشورهای عربی هشدار داده‌اند. محتوای بخش عمده این هشدارها را می‌توان حول 2محور خلاصه کرد:
1- با وجود «نابودی سازمانی» داعش، همچنان زیرساخت‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی که منجر به شکل‌گیری این گروه شده وجود دارد. به‌عبارت دیگر تا زمانی که بخش قابل‌توجهی از شهروندان عرب یا مسلمان در معرض فقر، بی‌عدالتی و بی‌سوادی باشند، شرایط برای احیای داعش یا جریان‌های مشابه مهیاست.
 2- بحران کرونا تا حد زیادی توان و تمرکز دولت‌ها و نیروهای نظامی را به‌خود مشغول ساخته است؛ امری که می‌تواند حاشیه امن فوق‌العاده‌ای برای از سر‌گیری فعالیت‌های هسته‌های زیرزمینی داعش فراهم سازد.
در یک سال گذشته گروه داعش فعالیت‌ خود را به‌طور قابل‌توجهی در مناطق صحرایی سوریه (تحت سیطره ائتلاف آمریکا و شبه‌نظامیان کرد) از سر گرفته است؛ بنابراین این گروه، دست‌کم یک پایگاه دور از دسترس دشمنانش برای توسعه ارتباطات و شاید فرماندهی عملیات‌های آینده در اختیار دارد. علاوه بر این، بخش‌هایی از مناطق صحرایی عراق، مخصوصا در نزدیکی مرزهای سوریه نیز شاهد تحرکات مجدد نیروهای باقیمانده از داعش است. البته هیچ‌یک از اینها را نمی‌توان به‌معنای تکرار وضعیت داعش در سال‌های 2014 تا 2016 دانست؛ وضعیتی که با تصرف سرزمین و جنگ‌های چریکی گسترده شناخته می‌شود. هنوز نباید داعش را گروهی تمام‌شده به شمار آورد؛ چراکه دست این گروه تروریستی برای تکرار حملاتی نظیر حادثه اخیر بغداد همچنان باز است. در عین حال، این به‌معنای بازگشت داعش در ابعاد و گستره پیشین نیست.