جغرافیای اشک

معمولاً چیزهایی هستند که باعث تداعی وقایع مهم برای ما می‌شوند؛ چه در عرصه زندگی فردی و چه در عرصه زندگی اجتماعی و فرهنگی و حتی تاریخی. برای ایام فاطمیه و حضرت زهرا علیهاالسلام نیز چنین است؛ معمولاً چیزهایی هستند که تداعی‌گر این داغ تلخ برای شیعیان هستند. چیزهایی که تا نام‌شان به گوش‌مان می‌رسد، بدون هیچ حرف اضافه‌ای، دنیایی از اتفاقات و تلخی‌ها و اشک‌ها و بغض‌ها به یادمان می‌افتد. اما چه نمادها و نشانه‌هایی به یادمان می‌اندازد که فاطمیه چه بود و بر دل‌های شیعیان چه رفت؟ در این مطلب کوتاه، بخشی از این مکان‌هایی را که حالت نمادگونه پیدا کرده‌اند  مرور می‌کنیم.

 بقیع؛ سوز بی‌پایان

قبر شریف حضرت فاطمه(س) کجاست؟ این سؤالی است که کسی آن را نمی‌داند و جاهایی هم به‌ عنوان مزار ایشان مطرح است، حدس و گمان‌های تاریخی است. البته این گمنامی، که خودش تبدیل به یکی از نمادهای تشیع شده است؛ نمادی که نشانه‌ای از مظلومیت است. درباره مزار مطهر این بانو، 3گمانه وجود دارد. برخی گفته‌اند که این مزار در روضه رسول خداست. اما روضه رسول خدا کجاست؟ جایی بین خانه پیامبر و منبر او در مسجد. گروهی دیگر عقیده دارند که وی را در قبرستان بقیع به خاک سپرده‌اند. گروهی دیگر نیز گفته‌اند که او در خانه‌اش به خاک سپرده شده است. البته در عموم مردم، این بقیع است که نمادی از مظلومیت حضرت‌زهرا مطرح شده است و در بیشتر روضه‌ها، به این قبرستان اشاره می‌شود. دلیلش نه قطعی بودن تاریخی این ادعا، که نماد بودن آن است. البته در قبرستان بقیع، 4امام بزرگوار شیعه نیز دفن شده‌اند؛ امام حسن مجتبی(ع)، امام سجاد(ع)، امام محمدباقر(ع) و امام جعفر صادق(ع). گروهی از صحابه نیز در اینجا دفن هستند. این مزارستان شریف با احاطه وهابیون در عربستان سعودی تخریب شد؛ جایی که قدیمی‌ترین آرامستان مسلمانان لقب گرفته است.

 فدک؛ باغی که داغ شد

نام دیگری که ما را به یاد فاطمیه و حضرت فاطمه(س) می‌اندازد، فدک است. اما فدک چیست؟ فدک یکی از دهکده‌های خوش‌آب‌و‌هوا و آباد نزدیک خیبر بود. یهودیان، ساکن خیبر و اطراف آن بودند. تا اینکه در یکی از جنگ‌ها، تسلیم مسلمانان شدند و در نهایت تعهد دادند نیمی از باغ‌ها و زمین‌های خودشان را به مسلمانان بدهند. ضمن اینکه متعهد شدند کشاورزی و مراقبت و باغبانی نیم دیگر را هم عهده‌دار شوند. آیه‌ای نازل شد و پیامبر چون اختیار زمین‌هایی که بدون جنگ به اختیار مسلمین در می‌آمد را داشت، آن را به فاطمه بخشید. تا اینکه پیامبر‌اسلام رحلت کرد و قضایای بعد از رحلت اتفاق افتاده و این باغ‌ها و زمین‌ها از اهل‌بیت علیهم‌السلام گرفته شد. البته کسانی که آن را غصب کردند دلیل موجهی نداشتند. تلاش‌های فاطمه و علی نیز به جایی نرسید. این منطقه هم‌اکنون 140کیلومتر با مدینه فاصله دارد. مرحوم آیت‌الله‌هاشمی‌رفسنجانی هم سفری به آنجا داشت و با ارتباطاتی که داشت، گشایشی در بازسازی و بازگشایی این منطقه صورت‌گرفت. فدک بین خلفا دست‌به‌دست شده و البته می‌گویند دو تن از خلفای اموی و عباسی، سود این زمین‌ها را به خاندان اهل‌بیت برگرداندند.

 خانه حضرت فاطمه‌س؛ قفل‌ها و درها

علی و فاطمه، دو خانه داشتند. خانه اصلی و معروف‌تر، همان خانه‌ای است که به مسجدالنبی راه‌داشت. البته آن موقع که مسجدالنبی برای نخستین بار ساخته شد، بسیاری از خانه‌ها به آن راه داشت. تا اینکه دستور الهی رسید که همه خانه‌ها باید درهای‌شان به روی مسجد بسته بشود، به غیر از خانه علی و فاطمه. البته خانه‌ای دیگر در کوچه بنی‌هاشم و نزدیک به  بقیع هم وجود دارد که می‌گویند فرزندان‌شان را در اینجا به دنیا آورده‌اند. وقایع پیش آمده درباره حمله به خانه و جراحات وارده به ایشان نیز، مربوط به همین خانه و دری است که به کوچه باز می‌شود. این خانه در شرق مسجدالنبی واقعی شده، هم‌ردیف دیگر حجره‌های رسول‌الله و در میانه آنها. بعدها که مسجدالنبی را گسترش دادند، این خانه تخریب شده تا به محوطه آن افزوده شود. چنین است که امروزه این خانه در محدوده ضریح پیامبر قرار‌دارد. می‌گویند که قفلی هم به در آن زده شده‌است، هرچند که وقتی حاجیان شیعه به مسجدالنبی مشرف می‌شوند، حتما سری به این خانه و در آن زده و آن را زیارت می‌کنند. چند سال پیش انتشار عکسی از این قفل توسط یکی از زائران نیز خبرساز شد. در آن اشعاری از یک شاعر اهل تسنن بود که از شفاعت پیامبر سروده بود.

 کوچه بنی‌هاشم؛ آن کوچه...

محله بنی هاشم در مدینه، محله‌ای بود که خانواده‌های بنی‌هاشم در آن زندگی می‌کردند. منطقه‌ای که میان مسجدالنبی و قبرستان بقیع قرار داشت. کوچه بنی‌هاشم نیز در همین محله قرار داشت که باز هم از آن نمادهای معروف شیعیان است؛ جایی که مظلومیت‌شان به اوج رسید. این محله تا سی، چهل سال پیش وجود داشت، اما باقیمانده آن به دست وهابیون تخریب شد. این محله از مقابل باب جبرئیل و باب النساء مسجدالنبی شروع شده و به بقیع می‌رسید. همچنین علاوه بر منزل علی و فاطمه، منزل امام سجاد و امام صادق (ع) هم در آن قرار داشت. اولین تخریب این محله به سال 91 قمری و به دستور ولید بن عبدالملک اتفاق افتاد. قصد داشتند که مسجدالنبی را گسترش بدهند و به همین دلیل بخش‌هایی از آن را تخریب کردند. البته اهل مدینه در آن زمان ناراحت شدند، چرا که دوست داشتند نشانه‌های پیامبر در میان‌شان باقی بماند. جالب این‌که علی‌رغم تخریب این محله و کوچه، طی سال‌های اخیر حرکت جالبی شکل گرفته است. بدین ترتیب که با توجه به عکس‌ها و تصویرها و نقشه‌های موجود، در شهرهای مختلفی چون تهران و قم، ماکت‌ها و بناهایی از محله بنی‌هاشم و خانه حضرت زهرا ساخته شده تا علاقه‌مندان از آن بازدید کنند. 

 مسجدالنبی؛ خطبه‌ای برای تاریخ

فدک غصب شده و از فاطمه و خاندان او گرفته شد. البته می‌گویند که با بازگرداندن آن موافقت شد، ولی شخصی آمد و علیه این بازگرداندن اقدام کرد که قصه‌اش مفصل است. وقتی که حضرت فاطمه دید کاری از دستش ساخته نیست، برای اعلام مظلومیتش به مسجدالنبی رفت؛ همان‌جایی که به نام پدرش بود و معروفترین مسجد و قرارگاه مسلمانان در مدینه. مسجدالنبی به مسجدالرسول، مسجد جامع مدینه، مسجد نبوی و مسجد مدینه هم معروف است. خانه‌های پیامبر و علی و فاطمه در کنار این مسجد قرار داشت. محل دفن پیامبر در خانه‌اش نیز به این مسجد اضافه شده و اهمیت آن را دوچندان کرده. حضرت زهرا بعد از غصب فدک، با گروهی از زنان بنی‌هاشم راهی مسجد شد تا سخنرانی کند. سخنرانی او به نام خطبه فدکیه معروف شده است که به طول کمال ثبت و ضبط است. او در این سخنرانی مهم، بعد از حمد و ثنای خدا و ذکر برخی از معلومات دینی، اشاره می‌کند که پیامبر خدا، پدر او و برادر پسرعموی وی بوده است؛ یعنی این‌چنین نزدیکی خودشان را به پیامبر به رخ کشید. سپس از دلایل غصب فدک سخن گفت. مجادلاتی هم بین او و شخصی دیگر اتفاق افتاد.