مطالبه مدنی؛ ناجی لندنی‌ها مقابل آلودگی هوا

 محمدامین خرمی- روزنامه‌نگار

سابقه 200ساله توسعه صنعتی در انگلیس، در میانه قرن بیستم، تنها طی چند روز، جان بیش از 12هزار نفر را در پایتخت این کشور گرفت؛ فاجعه‌ای که به شنیده‌شدن صدای فعالان مدنی در این شهر منجر شد و در نهایت جان لندن‌نشینان را نجات داد. انگلیس و به‌خصوص پایتخت آن همزمان با آغاز انقلاب صنعتی در اروپا در دهه1770 میلادی رفته‌رفته به یک کارگاه بزرگ تبدیل می‌شد. همزمان که جامعه انگلیس مدرن می‌شد و صنعت نبض زندگی را در دست می‌گرفت، مردم با پدیده جدیدی آشنا شدند به‌نام آلودگی هوا. سوخت اصلی کارخانه‌ها زغال‌سنگ بود و مردم برای گرم‌کردن خانه‌هایشان هم زغال‌سنگ می‌سوزاندند. به همین دلیل بود که زندگی مردم لندن طی قرن‌های نوزدهم و بیستم همیشه غبارآلود بود. مصرف سالانه زغال‌سنگ انگلیس از 10میلیون تن در سال1800 به 200میلیون تن در سال1950 میلادی رسید تا روز مرگ فرا برسد.
روز جمعه 5دسامبر1952 مه غلیظی فضای لندن را در‌بر‌گرفت. مه آنقدر غلیظ بود که مردم در خیابان‌هایی که هر روز طی می‌کردند هم نمی‌توانستند راه خود را پیدا کنند. طی روزهای بعد، نه بادی وزید و نه خورشید قدرت بخار‌کردن این مه را داشت. زیر این مه غلیظ، دود زغال‌سنگ کارخانه‌ها و خانه‌ها بود که همچنان به آسمان می‌رفت. مه اما راه آسمان را بسته بود. لندن در میانه یک مه-دود بزرگ خفه می‌شد. لندنی‌ها می‌گفتند مه و دود چنان غلیظ بود که حتی نمی‌توانستند پاهایشان را ببینند. 5روز این وضعیت ادامه پیدا کرد و ترکیب دود با ذرات سولفور معلق در هوا، به سمی مهلک تبدیل شد. 12هزار نفر طی این 5روز جان دادند و بیش از 150هزار نفر هم کارشان به بیمارستان کشید. هزاران حیوان و پرنده هم تلف شدند.در اغلب شهرهای بزرگ انگلیس در خلال قرن نوزدهم و بیستم، راشیتیسم، به یک بیماری شایع تبدیل شده بود. دلیل آن هم جلوگیری از رسیدن نور خورشید به شهرها، به‌خاطر آلودگی ناشی از سوزاندن زغال‌سنگ بود. آمار دولتی در انگلیس نشان می‌دهد بین سال‌های 1840 تا 1900 بین 800هزار تا 1.5میلیون نفر در این کشور قربانی آلودگی هوا شدند.
در دهه‌های 1870 و 1880 همزمان با اوج‌گرفتن انقلاب صنعتی در انگلیس، فعالان مدنی و محیط‌زیست در کنار هم قرار گرفتند تا به مردم و دولتمردان در مورد آینده این وضعیت هشدار دهند. اوکتاویا هیل، یکی از نخستین فعالان اجتماعی بود که در نیمه دوم قرن بیستم برای بهبود زندگی مردم در شهرها تلاش می‌کرد. خانم هیل نه‌تنها برای رفع فقر در جامعه فعال بود، بلکه برای نخستین‌بار کمپین هوای پاک در شهر لندن را راه‌اندازی کرد. بنیاد ملی، نهادی بود که او در سال1895 همزمان با اوج‌گیری میزان آلایندگی‌ها در لندن و با کمک برخی نمایندگان مجلس و فعالان مدنی بنیانگذاری کرد. این بنیاد که اکنون بزرگ‌ترین بنیاد غیردولتی در زمینه مبارزه با آلودگی هوا، حفاظت از میراث فرهنگی و محیط‌زیست در اروپا به شمار می‌رود، همچنان در انگلیس فعال است. اوکتاویا هیل به‌دنبال تصویب قوانینی بود که به مردم حق زندگی در شهرها را بدهند؛ قوانینی که محورشان ضرورت جلوگیری از سوزاندن سوخت‌های آلاینده، تامین فضای سبز و مسکن برای مردم بود.
بعد از اوکتاویا هیل، دیگران هم برای مقابله با آلودگی هوا در شهرهای مختلف انگلیس فعالیت کردند اما در سایه حرکت سریع قطار مدرنیته و توسعه صنعتی صدای‌شان شنیده نمی‌شد. مه‌-دود مرگبار اما مجالی داد تا مردم و دولتمردان در نخستین کشوری که به موج انقلاب صنعتی پیوسته بود، به‌خود بیایند. آنجا بود که صدای مطالبه‌گران هم بلندتر شد. نتیجه آن بود که 4سال بعد، در سال1956، دولت لایحه هوای پاک را به‌تصویب رساند. این لایحه برای نخستین‌بار، میزان آلایندگی‌های صنعتی و شهری را قانونمند می‌کرد. لایحه هوای پاک، مناطقی از شهرها را به‌عنوان مناطق بدون آلایندگی تعیین می‌کرد و به مردم برای استفاده از انرژی‌های پاک مثل گاز و برق، یارانه پرداخت می‌کرد. 3دهه طول کشید تا مردم در شهرهای بزرگ انگلیس بتوانند از شر دود خلاص شوند و آسمان را ببینند.مطالبه مردمی در سال‌های بعد باعث شد تا دولت در سال1968 قانون جدید هوای پاک را تصویب کند. این قانون محدودیت‌های جدید و جریمه‌های سنگینی را برای صنایع آلاینده درنظر گرفت. در لندن، شاخص ذرات معلق در هوا از سطح متوسط 600 در سال1890، یعنی سال اوج آلودگی و نقطه آغاز فعالیت جنبش‌های مدنی علیه آلودگی هوا به سطح متوسط 15 تا 20 رسیده است. با این حال، فعالان مدنی همچنان به‌دنبال حذف آلاینده‌ها هستند. انجمن‌های مردم‌نهادی همچون «دوستان زمین» به‌دنبال تصویب قانون پیشرفته هوای پاک هستند و معتقدند استفاده از بنزین و گازوئیل در خودروها تا سال2025 باید به صفر برسد.