اقتباس ناممکن

مهرداد رهسپار 

هنگامی که اقتباس نمایشی «شازده احتجاب» نوشته گلشیری به کارگردانی علی رفیعی به صحنه می‎‌‎رود، حدود یک سال از درگذشت هوشنگ گلشیری (16خرداد 1379) گذشته است. علی رفیعی که در سال1377 «خانه برنارد آلبا» و پیش از آن «عروسی خون» را به صحنه برده، از دنیای شاعرانه و عاشقانه فدریکو گارسیا لورکا فاصله گرفته و اقتباس صحنه‎ای خود از یک داستان ایرانی را اجرا می‎‌‎کند. بهمن فرمان‎آرا در سال1353 از همین داستان مشهور روایتی سینمایی ارائه داد، اما برای علاقه‎‌‎مندان به داستان شازده احتجاب هوشنگ گلشیری، هیچ‎‌‎کدام حق مطلب را ادا نمی‎کنند. اما اگر بنا را تنها بر مقایسه و ارزشگذاری از منظر اقتباس بگذاریم، باید بگوییم که اقتباس تئاتری شازده احتجاب رفیعی به‎‌‎مراتب بهتر از اقتباس سینمایی فرمان‎آرا بوده است. شازده احتجاب داستانی پیچیده، با نثری ظریف است که اقتباس از آن راحت نیست. هر چند داستان طرح ساده‎ای دارد، اما ارائه آن پیچیدگی‎های ادبی و ظرافت‎های روایی، در قاب‎های سینمایی و تئاتری دشوار به‎‌‎نظر می‎رسد. اما این دشواری از کجا سرچشمه می‎گیرد؟ بی‎شک از دل همان اثری که قصد کارگردان اقتباس تئاتری یا سینمایی از آن است. هنگامی که یک اثر به‎‌‎عنوان ادبیات داستانی خوانده شود، فرایند تصویرسازی از سطور و کلمات در ذهن شکل می‎گیرد. این تخیل آزاد که با متن داستان شازده احتجاب و روایت سیال هوشنگ گلشیری به این‌سو و آن سو می‎‌‎رود، درون خود شگردهایی ادبی دارد که به جذابیت و کشش مطالعه داستان می‎افزاید. اما اگر در سینما و تئاتر اقتباس شود، این کشش جای خود را به تصاویری از پیش‎ساخته و غیرقابل انعطاف می‎دهد که فاقد آن بازی سیال ذهن به هنگام مطالعه شازده احتجاب است. هنگامی که این تصاویر پیش‎ساخته کنار هم قرار می‎گیرند، از داستان درخشان گلشیری تنها شمه‎ای از نثر نویسنده در دیالوگ‎ها و طرحی از داستان باقی می‎ماند؛ آخرین شازده در آخرین روزهای زندگی. همین و بس. بنابراین باید گفت اقتباس از شازده احتجاب دشوار است، حال هر چه نویسنده و کارگردان برای وفاداری به متن اصلی اصرار بیشتری به خرج دهند، این فرایند ناممکن اقتباس، سخت و سخت‎تر هم خواهد شد. با این حال علی رفیعی در همان آغاز نمایش تصویری از شازده احتجاب را روی کاناپه‎ای غول‎پیکر نشان می‎دهد، که بی‎شک در ذهن مخاطب این نمایش تا به امروز به یادگار مانده است. اجرای شازده احتجاب از اسفند1379 در تالار وحدت آغاز می‎‌‎شود و تا اردیبهشت1380 ادامه دارد. بازیگران این نمایش اکبر زنجانپور، سهیلا رضوی، شبنم طلوعی، مریم سعادت، ستاره اسکندری، مهرداد ضیایی، کورش تهامی و شهرام عبدلی بودند.