همسایه ظلمت است کاتب

حسنا مرادی
 
پاییز سال 1378بود که درد سراغ هوشنگ گلشیری آمد و آن‌قدر کش پیدا کرد که بالاخره در فروردین1379، گلشیری در بیمارستان بستری شد و هرگز به خانه بازنگشت؛ دوشنبه 16خرداد سال1379 هوشنگ گلشیری از دنیا رفت و او را در امامزاده طاهر مهرشهر کرج، در کنار محمدجعفر پوینده و محمد مختاری دفن کردند. روی سنگ قبر به عمد شکسته‎‌‎اش نوشته شده بود: «به خاکش اگر بسپارند یا به امانت اگر در لایه زیرین خاکش، خاک کنند. همسایه ظلمت است کاتب. بوی کاغذ نانوشته را می‎‌‎دهد یا مدادی که نتراشیده باشندش. در تابوت ناگفته‎‌‎هاست که هست». درگذشت گلشیری به قول رضا براهنی، مرگ هر کسی نبود؛ براهنی از فوت او تعبیر به فوت‌الاکبر کرد. گلشیری، نویسنده‎‌‎ای بود که با جنگ اصفهان در میانه دهه1340درخشید. جنگ اصفهان هر چند از تهران و مرکز دور بود اما یکی از دروازه‎‌‎های اصلی ورود مدرنیسم و فرم‎‌‎گرایی به ادبیات داستانی ایران بود. هوشنگ گلشیری به‌عنوان یکی از بزرگان و مؤثران این جنگ در سال1348 با انتشار رمان «شازده احتجاب» خوش درخشید. او با نگاه به رمان نو و به شیوه سیال ذهن، شازده احتجاب را نوشته بود؛ رمانی که بهمن فرمان‎‌‎آرا سال 1353با اقتباس از آن فیلم منتقدپسند «شازده احتجاب» را ساخت.
گلشیری، عاشق داستان‎‌‎خوانی بود و در دهه1360 با توجه به اوضاع و احوال جامعه و جنگ، جلسات داستان‎‌‎خوانی‎‌‎اش را شروع کرد. در این محفل هم از نویسندگان قدیمی حاضر می‎‌‎شدند، هم جوانانی که تازه نوشتن را آغاز کرده‎‌‎ بودند و تشنه آموختن بودند؛ جلسه پنجشنبه‎‌‎ها، جایی بود برای دیده‌شدن نویسندگان و خوانده‌شدن آثارشان. بسیاری از نسل جوان این محفل، در انتهای دهه 1360و دهه1370آثار خود را منتشر کردند و بعد از گذشت 3دهه خودشان از پیران راه نویسندگی شده‎‌‌‎اند.
گلشیری، سال‎‌‎های سال در محافل مختلفی که اکثرا خودش مؤسسشان بود، از جنگ اصفهان گرفته تا جلسه پنجشنبه‎‌‎ها، وقت و عمرش را صرف تربیت شاگردان فراوانی در داستان‎‌‎نویسی کرد. او که نه مانند نادر ابراهیمی پرکار بود و نه مانند بهرام صادقی گزیده‎‌‎کار، در محافل نسبتا خصوصی ادبی‎‌‎ و کارگاه‎‌‎های داستان‎‌‎نویسی‎‌‎اش سبک مورد نظر خودش را ترویج می‎‌‎کرد و آموزش می‎‌‎داد؛ داستان‎‌‎های سیال ذهن و پر از پیچیدگی در فرم. راهی که او پیش پای ادبیات داستانی ایران گذاشت، هر چند در‎‌‎ سال‎‌‎های دهه1360 که از محافل و مجلات ادبی خبری نبود، سبب انتشار آثار جدیدی شد اما خیلی زود به تکرار رسید و بسیاری از شاگردانش راه تکرار و مغلق‎‌‎نویسی را پیش گرفتند. در دهه‎‌‎های بعد از گلشیری، دیگر پیچیده‎‌‎نویسی و رازآمیزکردن هر پدیده‎‌‎ای باب‌طبع خوانندگان و حتی اصحاب ادبیات نبود. داستان‎‌‎گویی‎‌‎ای که گلشیری سال‎‌‎ها آن را نفی کرده بود و بی‎‌‎اهمیت دانسته بود، کم‎‌‎کم طرفداران و پیروان خود را بین نویسندگان ایرانی پیدا کرد و آثار داستان‎‌‎گوی قبلی هم با دیدی ارزشمندتر نگریسته شدند. گلشیری در اواخر عمرش در فکر ایجاد جایز‎‌‎ه‎‌‎ای ادبی بود اما این ایده او با مرگش ناتمام ماند. پس از درگذشت او، در روز هفتم گلشیری، دوستان و خانواده‎‌‎اش تصمیم گرفتند بنیاد هوشنگ گلشیری را تأسیس کنند. سال1380 نخستین دوره جایزه ادبی گلشیری برگزار شد. بالا‌گرفتن حرف و حدیث‎‌‎ها و انتقادها به داوری جایزه سبب شد عمر این جایزه تنها 13سال باشد و این صدای گلشیری تا به امروز خاموش شود.
نیمه اول دهه1380 دوران شکوفایی نام و آثار گلشیری بود. روزنامه‎‌‎های مخالف مشی سیاسی او در صفحاتشان آثار و زندگی او را نقد می‎‌‎کردند و ناخودآگاه او را به عامه مردم هم می‎‌‎شناساندند. قصه‎‌‎های پرفراز و نشیب ممنوعیت انتشار و چاپ مجدد کتاب معروف او، شازده احتجاب، هم سبب داغ‌شدن بیشتر بازار آثار او می‎‌‎شد. شازده احتجاب که سال‎‌‎ها خواندنش در قشر علاقه‌مند به ادبیات داستانی و دست‎‌‎اندرکار آن نقطه آغاز فرهیختگی و کتابخوانی تعبیر می‎‌‎شد، از همه قشری خواننده پیدا کرده بود و حتی با وجود نایاب‌بودنش، پیدا‌کردن نسخه‎‌‎های کپی و بعدها افستی آن چندان سخت نبود. انتشارات نیلوفر تا امسال چندده‎‌‎هزار نسخه از این کتاب را در 17چاپ به‌صورت رسمی چاپ کرده و هزاران نسخه از آن هم به‌صورت غیررسمی چاپ شده و به‌دست خوانندگان رسیده است. در حقیقت می‎‌‎توان اینطور گفت که گلشیری، نویسنده تا زمانی که آثارش چاپ و خوانده شود زنده‎‌‎ است؛ اگر چه که پیشنهاد و راه گلشیری برای ادبیات سال‎‌‎هاست که افول پیدا کرده و نویسنده ایرانی راه دیگری برگزیده و ترجیح می‎‌‎دهد با مخاطبان بیشتری روبه‎‌‎رو شود.