توفیق اجباری در خلیج‌فارس

سیاوش فلاح‌پور- خبرنگار

سرانجام با تصمیم شیخ تمیم بن‌حمد آل‌ثانی، امیر قطر در «آخرین ساعات» برای شرکت در چهل‌و‌یکمین نشست سران کشورهای عربی خلیج‌فارس در عربستان سعودی، نخستین گام مهم برای پایان بحران قطر پس از نزدیک به 4سال برداشته شد. محل برگزاری این نشست، شهر باستانی «العلا» است که براساس چشم‌انداز2030 ولیعهد سعودی، باید به یکی از قطب‌های گردشگری غیرمذهبی در عربستان تبدیل شود. آخرین حضور امیر قطر در خاک عربستان سعودی پیش از این به اوایل سال2017 (نشست سران کشورهای اسلامی با حضور ترامپ) بازمی‌گردد؛ نشستی که اگرچه قرار بود اجماعی بزرگ علیه ایران را به‌دنبال داشته باشد، اما در عمل به نقطه‌عطفی برای انشقاق داخلی میان کشورهای عربی تبدیل شد.
حالا پس از نزدیک به 4سال، کشورهای تحریم‌کننده قطر، یعنی عربستان سعودی، امارات، مصر و بحرین بدون دستیابی به هیچ‌یک از شروطی که برای دوحه تعیین کرده بودند، تحریم‌های خود را یکی پس از دیگری لغو کرده و از «بازگشت مبارک برادران قطری به جمع رهبران عرب» سخن می‌گویند. برای درک بهتر عقب‌نشینی این 4کشور مقابل قطر کافی است به مهم‌ترین شروط تعیین‌شده برای لغو محاصره همه‌جانبه دوحه در سال2017 نگاهی بیندازیم:
 1-قطع روابط با ایران
2- کاهش چشمگیر روابط با ترکیه و لغو قراردادهای نظامی با این کشور
 3-توقف حمایت از گروه‌های حماس و اخوان‌المسلمین
4- تعطیلی شبکه الجزیره
جالب آنکه براساس گزارش‌ رسانه‌های منطقه، با وجود آمادگی 4کشور عربی برای مصالحه، امیر قطر تصمیم خود را تغییر داده و 2روز پیش از برگزاری نشست العلا در پیامی به امیر کویت از عدم‌آمادگی خود برای شرکت در این نشست خبر داده بود. اما این تصمیم با سفر ناگهانی جرد کوشنر، داماد ترامپ به خلیج‌فارس به‌طور ناگهانی تغییر کرده و شیخ تمیم بن‌حمد آل‌ثانی، به مهم‌ترین میهمان نشست العلا در روز گذشته تبدیل شد. به نوشته پایگاه میدل‌ایست‌آی، مصالحه روز سه‌شنبه رهبران عربی در خلیج‌فارس حول 3محور تعریف شده است: لغو محاصره همه‌جانبه قطر، انصراف دوحه از شکایت‌های مطرح‌شده در دادگاه‌های بین‌المللی علیه کشورهای عربی و البته توقف جنگ رسانه‌ای میان طرفین.
اگرچه برای بخش مهمی از رسانه‌ها و افکار عمومی روشن است که این مصالحه با فشار آمریکا و بدون نقش‌آفرینی مستقلی از سوی کشورهای عربی صورت‌گرفته، اما با وجود این انتشار تصاویر معانقه امیر قطر با ولیعهد سعودی در باند فرودگاه العلا بازتاب بسیار گسترده‌ای داشته است. نباید فراموش کنیم که طی نزدیک به 4سال گذشته، تقریبا تمام پرونده‌های سیاسی و حتی اقتصادی منطقه عربی، متاثر از تنش‌های میان قطر با 4کشور عربی بوده است. محمد بن‌سلمان در جریان نشست افتتاحیه سران از «شجاعت برادرانش» در اتخاذ تصمیم‌هایی که به ثبات و استقرار منطقه کمک می‌کند، تقدیر کرد. در مقابل شیخ تمیم نیز در همین نشست، از «پشت‌سر گذاشتن صفحه اختلافات و امید به آینده» سخن گفت، اما اگر کمی از این تعارف‌های دیپلماتیک فراتر برویم، روشن است که هیچ چشم‌انداز جامعی برای بازگشت روابط کشورهای عضو شورای همکاری به پیش از سال2017 وجود ندارد. روزنامه رأی‌الیوم با مروری بر حملات ولیعهد سعودی علیه ایران در ابتدای این نشست، نوشت: فلسفه شکل‌گیری واحدی به نام شورای همکاری کشورهای عربی، مقابله با توسعه نفوذ ایران در منطقه خلیج‌فارس بود، اما هم‌اکنون و به‌رغم تمام آنچه اکنون در صفحه نمایشگرهای تلویزیون‌ها دیده می‌شود، دیگر اعتماد و اراده جدی برای اقدام مشترک عربی علیه تهران وجود ندارد.

برندگان و بازندگان اقتصادی بحران
بحران خلیج‌فارس دست‌کم در سطح اقتصادی برنده‌ای نداشت؛ همه طرف‌ها بازنده بودند. اما بدون‌شک اگر نگاهی به حجم خسارت‌های دو طرف بیندازیم، برایمان روشن می‌شود که سهم عربستان و متحدانش از این خسارت‌ها به‌مراتب بیشتر از قطر بوده است. سعودی‌ها پس از تحریم قطر، امتیاز صادرات سالانه 5میلیارد دلاری به این کشور را از دست دادند. از سوی دیگر، انتقال برخی ‌شرکت‌های تجارت بین‌المللی از بندر جبل‌علی دوبی به بندر صلاله عمان نیز یکی دیگر از وجوه مهم خسارت‌های این محور به‌حساب می‌آید. همچنین بحران خلیج‌فارس، فرار سرمایه‌ها و سرمایه‌گذاران قطری از عربستان و امارات را به‌دنبال داشت. برای مثال، ضرر بخش املاک این 2کشور به‌تنهایی 500میلیون دلار ارزیابی می‌شود. محرومیت شرکت‌های عمرانی سعودی و امارات از مشارکت در ابر پروژه‌های جام جهانی قطر و همچنین بازگشت هزاران کارگر مصری فعال در این کشور نیز از دیگر نتایج تحریم 4ساله قطر بوده است.
در مقابل اما به‌نظر می‌رسد مهم‌ترین خسارت وارده بر اقتصاد قطر به ضرر 5میلیارد دلاری شرکت هواپیمایی قطر مربوط می‌شود. باید توجه داشت که حمایت گسترده ایران و ترکیه از دوحه، نقش مهمی در مقاومت اقتصادی این شیخ‌نشین عربی علیه همسایگانش ایفا کرد. این در حالی است که تقریبا تمامی برنامه‌های مشترک اقتصادی شورای همکاری خلیج‌فارس، ازجمله حرکت گام به گام کشورها برای اصلاحات مالیاتی، کاهش اتکا به نفت و... طی سال‌های گذشته در سایه بحران قطر به حالت تعلیق درآمده است. اما درصورت احیای روابط اقتصادی، به‌نظر می‌رسد شرکت‌های هواپیمایی، حوزه گردشگری و البته تجارت خارجی، نخستین برندگان آشتی دوحه با ریاض و ابوظبی باشند.

حضور معنادار مصر
رسانه‌های عربی طی روزهای گذشته از احتمال حضور عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر در نشست شورای همکاری در شهر العلای سعودی خبر می‌دادند. به نوشته روزنامه العربی الجدید، این احتمال در سایه فشار جدی دولت آمریکا بر قاهره برای حضور در کنار سایر رهبران عربی مطرح شده بود. اما در نهایت، دولت مصر با ارسال پیام‌هایی جداگانه به ریاض، کویت و واشنگتن از کاهش سطح مشارکت خود به وزیر خارجه در نشست العلا خبر داد. شبکه الجزیره به نقل از یک مقام آگاه درباره دلایل اصرار آمریکا برای حضور مصر و همچنین مخالف سیسی با شرکت در این نشست، می‌نویسد: دولت ترامپ تلاش می‌کند تا پیش از ترک کاخ سفید، نمایی حداقلی از ائتلاف ناتوی عربی علیه ایران را به نمایش بکشد؛ ائتلافی که بدون حضور مصر بی‌معنا خواهد بود. اما عبدالفتاح السیسی، به‌دلیل عدم‌پذیرش هیچ‌یک از شروط 4کشور عربی توسط قطر، مخصوصا شرط مرتبط با توقف حمایت‌های مالی دوحه از سازمان اخوان‌المسلمین، مشارکت در این نشست را اشتباه می‌داند. به این ترتیب ریاست هیأت مصری در نشست روز گذشته عربستان با سامح شکری، وزیر خارجه این کشور بود. تمام اینها در حالی است که به‌نظر نمی‌رسد رسانه‌های دولتی مصر، دست‌کم در آینده‌ نزدیک برنامه‌ای برای توقف حملات علیه قطر داشته باشند.

چهره‌های حاضر در نشست العلا
ولیعهد سعودی:

میزبانی نشست روز گذشته با محمد بن‌سلمان، ولیعهد سعودی بود؛ امری که نشان از آمادگی این شاهزاده جوان برای جانشینی پدرش، یعنی ملک سلمان دارد. بن‌سلمان طی سال‌های گذشته به‌عنوان شخصیتی بی‌پروا نسبت به همسایگان عربستان، مخصوصا قطر شناخته شده است و بر این اساس، حضور او در کنار شیخ تمیم سوژه فوق‌العاده مهمی برای رسانه‌ها بود.

امیر کویت:

هیأت کویتی قرار بود با ریاست ولیعهد این کشور در نشست روز گذشته العلا شرکت کند، اما پس از تغییر برنامه امیر قطر، شیخ نواف، امیر جدید کویت نیز از تصمیم خود برای سفر به عربستان سعودی خبر داد. در میان کشورهای عربی، کویت نقشی بی‌بدیل در کاهش تنش میان قطر با همسایگانش ایفا کرده است. شیخ نواف در نشست افتتاحیه با ذکر یادی از شیخ صباح (امیر پیشین کویت) گفت: اولویت همیشگی او صلح میان برادران عربی در خلیج‌فارس بود.

معاون نخست‌وزیر عمان:

اگرچه برخی انتظار داشتند با حضور امیر قطر در نشست عربستان، عمان نیز همچون کویت، سطح مشارکت خود را ارتقا داده و سلطان جدید مسقط عازم العلا شود، اما نهایتا تغییری در برنامه سلطنت عمان به‌وجود نیامده و این کشور در سطحی نسبتا متوسط (فهد بن‌محمود آل‌سعید؛ معاون نخست‌وزیر) در چهل‌و‌یکمین نشست سران شورای همکاری شرکت کرد.

ولیعهد بحرین:

با وجود دعوت ملک سلمان، پادشاه بحرین در نشست روز گذشته شرکت نکرده و در عوض، سلمان آل‌خلیفه، ولیعهد خود را به العلا فرستاد. در این میان روشن نیست آیا تصمیم منامه، بیانگر مخالفت این کشور برای آشتی با قطر است یا وخامت حال جسمی شیخ حمد نیز در عدم‌حضور وی مؤثر بوده است؟ بحرین در تصمیم‌گیری‌های سیاسی و منطقه‌ای، همواره تابع عربستان عمل می‌کند.

امیر دوبی:

مهم‌ترین مخالف لغو محاصره و پایان تحریم‌های قطر، شیخ محمد بن‌زاید، ولیعهد ابوظبی است و بر این اساس روشن بود که او به هیچ عنوان در نشست روز گذشته العلا شرکت نخواهد کرد. در مقابل، شیخ محمد بن‌راشد، معاون رئیس دولت و امیر دوبی، همواره از حامیان مصالحه با قطر بوده است. او در سال2018 از خسارت‌های اقتصادی این بحران به صراحت گلایه کرده بود.

امیر قطر:

شیخ تمیم بن‌حمد آل‌ثانی، امیر قطر بدون‌‌شک چهره اصلی نشست سران شورای همکاری خلیج‌فارس در شهر العلا‌ست. او در ساعات پایانی روز دوشنبه و با فشار جدی از سوی دولت ترامپ حاضر به شرکت در این نشست شد. روزنامه القدس‌العربی در این‌باره می‌نویسد: شیخ تمیم، خود را در قامت یک فرمانده پیروز مقابل 4کشور عربی می‌بیند که به درخواست آشتی آنان پیام مثبت داده است.