سرانجام ما و واکسن کرونا

مرضیه ثمره حسینی_روزنامه نگار

خبر کشف واکسن کرونا را بدون تردید باید بهترین خبر سال نفرین‌شده 2020دانست. پاندمی کرونا در یک سال گذشته نه‌تنها جان میلیون‌ها نفر را در سراسر دنیا گرفت بلکه اقتصاد جهان را نیز تا آستانه سقوط آزاد پیش برد. عجیب نیست که حتی پیش از تأیید رسمی واکسن‌ها از سوی سازمان بهداشت جهانی، شاخص‌های اقتصاد جهانی قبل از شاخص‌های سلامت رو به‌بهبود گذاشت. تاکنون واکسن‌های2‌شرکت فایزر و مدرنا از سوی سازمان بهداشت جهانی تأییدشده و بیشتر شرکت‌ها در صف خرید این واکسن‌ها قرار گرفته‌اند. در ایران اما همزمان با اظهارنظرهای مختلف مسئولان کشور درباره موانع خرید واکسن‌ خارجی، سخن از رسیدن واکسن تولید داخل به مرحله تست انسانی به میان آمده و امروز در کنار ابهاماتی که درباره سازوکار و میزان تأثیرگذاری واکسن‌ها مطرح می‌شود، در ذهن ایرانی‌ها یک سؤال مهم دیگر نیز نقش بسته است؛ سرانجام کدام واکسن به ایرانی‌ها می‌رسد؟ 3تن از کارشناسان حوزه پزشکی کشور در گفت‌وگو با همشهری دیدگاه‌های خود در این‌باره را بیان کرده‌اند. ذکر این نکته ضروری است که توضیحات دکتر مسعود سلیمانی برای آشنایی خوانندگان با انواع واکسن‌های کرونا و سازوکار تأثیرگذاری آنها با تفصیل بیشتری آمده است.

نباید زمان را از دست داد

دکتر مسعود سلیمانی دودران_عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران
ویروس‌ها کارت‌های شناسایی دارند که به‌واسطه آنها توسط بدن شناخته می‌شوند. ویروس‌هایی که بتوانند با فریب مبادی ورودی، کارت شناسایی مورد قبول سلول بدن انسان را ارائه کنند، می‌توانند وارد سلول شوند و بیماری ایجاد کنند. ویروس کرونا هم‌چنین کارت تقلبی‌ای دارد که به‌واسطه آن وارد سلول‌ می‌شود. واکسن‌ها وظیفه دارند این کارت‌های تقلبی را به سیستم ایمنی بدن معرفی کنند. وقتی سیستم ایمنی از وجود این کارت تقلبی آگاه شد، به روش‌های مختلف امکان استفاده از این کارت را از ویروس می‌گیرد و اطلاعات کارت تقلبی در حافظه طولانی‌مدت انسان باقی می‌ماند. بنابراین اگر مثلاً چند‌ماه بعد همان ویروس وارد بدن فردی شود که واکسن آن ویروس را دریافت کرده است، بدون فوت وقت توسط سیستم ایمنی شناسایی و از ورود و تکثیر آن در بدن جلوگیری می‌شود.
هرگاه یک دارو یا واکسن جدید تولید می‌شود، ابتدا باید مرحله مطالعات آزمایشگاهی و مطالعه روی حیوان را طی کند. در این مرحله باید مطمئن شویم که واکسن می‌تواند کارت شناسایی تقلبی را به سیستم ایمنی حیوانات معرفی و در آنها حافظه طولانی‌مدت ایجاد کند. ابتدا با موش و خرگوش و خوکچه شروع و درنهایت این خاصیت در میمون نشان داده می‌شود. وقتی مرحله آزمایشگاهی و حیوانی با موفقیت به پایان رسید، نوبت به تزریق به انسان‌ها می‌رسد. باید نشان داده شود که واکسن تولیدشده در مرحله نخست، ضرری برای انسان‌ها ندارد و در مرحله دوم سبب معرفی کارت شناسایی تقلبی ویروس به بدن می‌شود و می‌تواند حافظه طولانی‌مدت در سیستم ایمنی انسان ایجاد کند. این کار در انسان‌ها در سه فاز انجام می‌شود. در هر فاز باید اثربخشی و بی‌ضرربودن واکسن ثابت شود.
تاکنون 2 واکسن فایزر و مدرنا فازهای بالینی خود را با موفقیت به پایان رسانده و توانسته‌اند در سطح بین‌المللی مجوز تزریق در همه انسان‌ها را در شرایط اضطراری بگیرند. در ساخت این دو واکسن از پلت‌فرم mRNA استفاده شده است. در این تکنولوژی، کارت شناسایی تقلبی از طریق وادارکردن سلول‌های خود فرد به تولید این کارت به‌مدت یک تا 2هفته انجام می‌شود. کارت‌های تولیدشده در گردش خون توسط سیستم ایمنی فرد شناسایی شده و حساس‌سازی علیه آن صورت می‌پذیرد. با این حال، بی‌خطری بلندمدت واکسن فایزر با وجود کیفیت بالا هنوز معلوم نیست چون این نوع واکسن‌ها بسیار جدید هستند.
سایر واکسن‌ها هنوز در حال گذراندن فازهای یک‌تا 3مطالعات بالینی خود هستند. واکسن آکسفورد-آسترازنکا از ویروس دیگری که برای انسان بیماری‌زا نیست، برای انتقال اطلاعات کارت شناسایی تقلبی ویروس کرونا به بدن و معرفی آن به سیستم ایمنی استفاده می‌کند. واکسن گاملیای روسی و کان سینوی چینی و جانسن آمریکایی هم به همین شیوه عمل می‌کنند. واکسن نوواکس استرالیایی از پلت‌فرم پروتئین ساب‌یونیت نوترکیب استفاده می‌کند. واکسن هپاتیت که اکنون در بازار وجود دارد و به‌طور وسیعی در ایران استفاده می‌شود، از این تکنولوژی استفاده می‌کند. در این تکنولوژی کارت تقلبی ویروس کرونا، جداگانه طراحی، ساخته و به‌صورت انبوه تولید می‌شود و پس از اتصال به موادی که می‌توانند قابلیت شناسایی این کارت‌های تقلبی توسط سیستم ایمنی بدن را افزایش دهند، به بدن تزریق می‌شود. این نوع واکسن‌ها با توجه به اینکه در سیستم ایمنی، کمترین مداخله را می‌کنند و هیچ‌چیز دیگری جز اطلاعات کارت تقلبی یادشده را به بدن وارد نمی‌کنند، بسیار ایمن هستند.
در واکسن‌های سینوفارم و سینوواک چینی و بهارات هندی از تکنولوژی ویروس کشته‌شده استفاده می‌شود. این تکنولوژی به‌دلیل ساده‌بودن و امکان تولید انبوه ساده‌تر، برای کشورهای با درآمد پایین قابل دسترس‌تر است اما از آن جهت که این واکسن‌ها علاوه بر کارت تقلبی اختصاصی یادشده، تقریباً همه کارت‌های شناسایی ویروس را به بدن انسان منتقل می‌کنند، ضعف دارند. شناسایی بعضی از این کارت‌ها نه‌تنها کمکی به ایمن‌شدن فرد در مقابل کرونا نمی‌کند بلکه ممکن است در بعضی از افراد حتی به ضرر ایمنی فرد هم عمل کند.
همانطور که گفته شد، واکسن‌های فایزر و مدرنا کیفیت بالایی دارند اما از آنجا که کشورهای بسیاری به‌دنبال تهیه آنها هستند، دستیابی به این دو واکسن دشوار است. در پاندمی کرونا ما از نظر زمان در مضیقه هستیم. انتظار می‌رود وزارت بهداشت باکیفیت‌ترین و بی‌خطرترین واکسن‌ را که مستندات فازهای یک و 2و 3مطالعات بالینی آن مشخص باشد، به هر میزان که می‌تواند برای مردم تهیه کند؛ با این نگاه که هر‌چه جلوتر می‌رویم، تولیدکنندگان داخلی به واکسن مؤثرتری برای تأمین ایمنی همه 85میلیون ایرانی دست پیدا خواهند کرد. ما توان علمی و فنی تولید واکسن را در مقیاس کوچک داریم و با تولید انبوه واکسن هم بیگانه نیستیم. انستیتو پاستور ایران و مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی از مراکز معتبر داخلی فعال در زمینه ساخت واکسن هستند و در بلندمدت اعتماد کامل وجود دارد که می‌توانیم واکسن داخلی مؤثر و بی‌خطری تولید کنیم اما در کوتاه‌مدت، برای تأمین سلامت مردم انتظار می‌رود که مسئولان در تهیه واکسن از منابع خارجی تلاش کنند.

انتظار می‌رود درخرداد 10‌ میلیون دوز واکسن ایرانی تولید شود

حامد حسینی_مدیر مرکز کارآزمایی بالینی دانشگاه علوم پزشکی تهران
واکسن کشته‌شده شرکت شفا فارمد، نخستین واکسن کرونای ایرانی است که مجوز سازمان غذا و دارو و کمیته ملی اخلاق را دریافت کرده است. فرایند تولید و توسعه واکسن در تمام دنیا بین 12تا 15سال به طول می‌انجامد. اما در شرایط اپیدمی کووید، تمام دنیا به این نتیجه رسید که مراحل تولید واکسن باید کوتاه‌تر شود. کوتاه‌ترشدن به معنی فشرده‌ترکردن برخی از مراحل است. در پروسه تولید واکسن، یک‌سری مطالعات پیش‌بالینی شامل مطالعات و آزمایش‌های حیوانی وجود دارد. بعد از آن باید مجوز اداره بیولوژیک سازمان غذا و دارو دریافت شود. درنهایت، پروتکل مطالعات بالینی و تأیید کمیته ملی اخلاق نوشته می‌شود. بخش مطالعات بالینی که روی انسان انجام می‌شود، شامل 4فاز است. مطالعه فاز یک واکسن ایرانی طبق دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی و سازمان غذا و داروی آمریکا پیش رفته است. در این دستورالعمل‌ها قید شده که جامعه آماری در فاز یک بین 20تا 100نفر است. هدف اصلی در مطالعات این فاز، سنجش اثربخشی و اطمینان از ایمنی محصول است؛ درواقع، بررسی اینکه عوارض خارج از انتظار و آستانه پژوهش‌ها بروز نکند. در برخی از کشورها شاهد تلفیقی از فاز یک‌و 2بودیم و برای همین جمعیت‌های بیشتری در تست انسانی شرکت کردند. در فازهای 2و 3جمعیت‌ها بیشتر می‌شوند و به چندصدهزار و چندده‌هزار می‌رسند. در این مرحله است که اثربخشی به‌معنای آن است که واکسن به‌صورت پیشگیرانه مانع از ابتلا به بیماری می‌شود. برآورد می‌شود که در خردادماه سال آینده در مرحله آغاز یا میانه فاز 3مطالعات بالینی باشیم و در این‌ماه به مقدار داده ایمن و اثربخش برسیم. البته پژوهش، فراز و نشیب دارد. بعد از آن، درصورت تأیید سازمان غذا و دارو و کمیته ملی اخلاق، مجوز استفاده عمومی، چه به‌صورت محدود و چه گسترده، صادر می‌شود. انتظار می‌رود که خردادماه به تولید حدود 10 میلیون دوز واکسن دست یابیم.

هرچه زودتر واردات واکسن انجام شود

احمد قویدل_مدیرعامل کانون هموفیلی ایران و شبکه کمک (کمیته غیردولتی مهار کرونا)
پیش از کرونا، پاندمی آبله آخرین پاندمی‌ای بود که در دنیا اتفاق افتاد. 300میلیون نفر در قرن‌های بیستم و بیست‌ویکم بر اثر آبله جان خود را از دست دادند. 40‌سال پیش بود که سازمان ملل توانست این پاندمی را مهار کند و ریشه‌کنی آن را جشن بگیرد. 180سال از تاریخ کشف واکسن آبله تا ریشه‌کنی آن طول کشید. یک سال است که پاندمی کرونا هر لحظه جان چندین نفر را می‌گیرد. در شرایط کنونی که شاهد شیوع گونه جدید ویروس کرونا با 70درصد قدرت سرایت بیشتر نسبت به‌گونه‌های دیگر هستیم، باید سیاست‌های اصولی در زمینه واردات واکسن اتخاذ شود. خوشبختانه کمپانی‌های سازنده واکسن کرونا اعلام کرده‌اند که واکسن، مصونیت لازم را دربرابر گونه جدید هم ایجاد می‌کند اما تا زمانی که واکسن را تزریق نکنیم، امکان سرایت ویروس وجود دارد. ما اگر به سمت استفاده از آخرین دستاوردهای علم بشر حرکت نکنیم، در درجه نخست به سلامت مردم و در درجه دوم به اقتصاد کشور که در حال فلج‌شدن است، ضربه می‌زنیم. منطق حکم می‌کند زمانی که واکسن کرونا در دسترس قرار گرفته، با مبالغی که قابل تأمین است، آن را وارد کنیم و به اسم خودکفایی در تولید واکسن بیش از این به سلامت جامعه آسیب وارد نکنیم. به توان دانشمندان ایرانی باور داریم اما تولید واکسن ایمن، پروسه‌ای زمان‌بر است و مطالعات بالینی درازمدت نیاز دارد. باید سران سه‌قوه، نه فقط قوه مجریه، هر چه زودتر زمینه خرید واکسن را از منابع معتبر جهانی فراهم کنند تا انسان‌های کمتری جانشان را از دست دهند. بعد از تهیه فوری نخستین محموله واکسن، باید کادر درمان نخستین گروهی باشند که واکسن را دریافت می‌کنند تا سلامت آنها تضمین شود و در درجه دوم، باید هر‌چه زودتر سالخوردگان و افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای واکسن را دریافت کنند و به سمت واکسیناسیون عمومی برویم تا زنجیره شیوع کرونا قطع شود.

دکتر مسعود سلیمانی دودران: در واکسن‌های سینوفارم و سینوواک چینی و بهارات هندی از تکنولوژی ویروس کشته‌شده استفاده می‌شود. این تکنولوژی به‌دلیل ساده‌بودن و امکان تولید انبوه ساده‌تر، برای کشورهای با درآمد پایین قابل دسترس‌تر است اما از آن جهت که این واکسن‌ها علاوه بر کارت تقلبی اختصاصی یادشده، تقریباً همه کارت‌های شناسایی ویروس را به بدن انسان منتقل می‌کنند، ضعف دارند