نگاه/صبح صادق ندمد، تا شب یلدا نرود

محمود معتقدی_شاعر و منتقد ادبی

واژه «یلدا» به‌معنای تولد و زایش است، که از روزگار ساسانیان از زبان سامی به متون پارسی راه یافته است. بسیاری بر این باورند که با پایان یافتن پاییز، روز اول دی (انقلاب زمستانی)، بر آمدن بامداد تولد خورشید (به روایتی مهر) است، که در ایران باستان، آغاز سال نومذهبی نیز به‌حساب می‌آمد. در بزرگداشت سنت زایش خورشید در این شب، ایرانیان از دیرباز این واقعه را بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن می‌دانستند. یعنی غلبه روشنایی بر تاریکی. شب یلدا بلندترین شب سال است و چون فردای آن روز بشارت آمدن خورشید را در پی دارد، به همین جهت ایرانیان با جشن و پایکوبی به استقبال روزهای سرد زمستانی می‌رفتند. گفته می‌شود پاسداشت و برگزاری این جشن شبانه، در دوران باستان به‌ویژه از سوی پیروان میتراییسم، این واقعه، روز تولد خورشید و بعد‌ها، مبدع تولد میترا یا مهر قرار گرفت. بسیاری بر این باورند (البته چندان مشخص نیست) که ریشه این جشن، میراث قوم کاسپین، از اقوام آریایی است که به ایران آمده بودند. کاسپین‌ها مردمی قوی و دارای تمدن تأثیر‌گذاری بوده‌اند (زیگورات چغازنبیل بازمانده تمدن این قوم است). در روزگار باستان از آن جایی که گردش روز و شب و پیروزی نور بر ظلمت، نشانه برآمدن روشنی (خورشید) بر شب و تاریکی(اهریمن) بود، از پی گذشت زمان و پس از نفوذ مسیحیت بر اروپا، این باور در میان مردم این سرزمین به‌ویژه در میان رومیان نیز رواج پیدا کرد. از سوی دیگر، اهمیت درخت سرو نزد ایرانیان باستان، به‌عنوان نماد مقاومت و ایستادگی (در برابر سرما و تاریکی) نشانه برآمدن تابندگی و روشنایی در برابر آمدن زمستان شمرده می‌شد که همین نماد در جشن نو شدن‌ ماه در آیین مسیحی و تولد عیسی مسیح هم (برابر بیست‌ویکم دسامبر) به‌زودی جای پایی پیدا کرد. گروهی هم معتقدند که تأثیر «یلدا» بر دیگر آیین‌ها، اقوام و در نوشته‌ها و در گاهشماری‌های به جامانده تاریخی‌شان نیز دیده می‌شود. ازجمله در دنیای مسیحیت و یونان و روم قدیم که میتراییسم در مقطعی از تاریخ، در آن حضوری جدی و طولانی داشته است نیز جایگاهی از این باور‌ها در آن دیده می‌شود. در ادبیات اسطوره‌ای ایران نیز، ازجمله از منظر حکیم توس پیشینه «یلدا» و «‌ خور روز» به روزگار هوشنگ، از شاهان عهد کیانیان نسبت داده شده است.   به همین جهت، اقوام ایرانی طی گذشت اعصار و قرون، همواره آخرین شب پاییزی را که درازترین شب سال بود بیدار می‌ماندند و با جشن و مهرورزی نسبت به یکدیگر و همچنین با خوردن تنقلات به شعرخوانی و قصه‌گویی می‌پرداختند. امروزه هم در همنوایی با گذشته‌های تاریخی، اقوام ایرانی در جای‌جای این سرزمین با آداب و رسوم مشابه و گاه متفاوت، این رسم دیرین را پاس می‌دارند. بی‌گمان یلدا یکی از مهم‌ترین جشن‌های شبانه ماست که پس از نوروز مورد توجه مردم این روزگار است.