یلدا؛ جشن مهر

 محمد میرشکرایی- ایرانشناس و تدوین‌کننده پرونده ثبت جهانی یلدا

  جشن‌های ایرانی به 3گروه مهم تقسیم می‌شوند؛ نخست جشن‌هایی که بومی فلات ایران بوده و مختص به سرزمین ایران کهن هستند که از آن با عنوان ایران بزرگ فرهنگی یاد می‌شود. این جشن‌ها هزاران سال است که مختص فلات ایران هستند و از جای دیگر نیامده‌اند. دوم، جشن‌هایی است که عمدتا توسط آریایی‌ها به فلات ایران وارد شده‌اند. آریایی‌ها بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین گروه مهاجر به فلات ایران هستند و جشن‌هایشان آنچنان با جشن‌های بومی فلات ایران مخلوط شده که حالا دیگر امکان تفکیک جشن‌هایشان از جشن‌های بومی فلات ایران وجود ندارد؛ مثلا در مورد نوروز، هم سنت‌های کهن آریایی در این آیین وجود دارد و هم سنت‌های بومی فلات ایران که حالا دیگر اصلا نمی‌توان گفت کدام‌یک از سنت‌های نوروز مختص فلات ایران و آن دیگری مختص آریایی‌هاست.
جمشید، پادشاه کهن ایران بود که بنیانگذاری نوروز را به او نسبت می‌دهند. او از آریایی‌های مهاجر به فلات ایران بود. نوروز حالا تبدیل به آیین خاص فلات ایران شده است و داستان‌ها و آیین‌هایش چنان با سنت‌های بومی و آریایی درهم آمیخته که دیگر نمی‌توان آنها را از یکدیگر تفکیک کرد. سومین گروه از جشن‌های ایرانی از تلفیق آیین‌های کهن همسایگان فلات ایران، یعنی آیین‌های یونان و چین و ایران پدید آمده است.
آیین یلدا اما از زمره جشن‌هایی است که مختص فلات ایران است و از جهاتی نیز با اندیشه‌های آریایی یکی شده و نمی‌توان گفت خاص فرهنگ آریایی‌هاست؛ چون تمامی جشن‌هایی که توسط آریایی‌ها به فلات ایران آمده با آیین‌های ایرانی یکی شده است.
یلدا، مردمی‌ترین جشن ایران است. این آیین حتی از جشن نوروز هم مردمی‌تر است. به جرأت می‌توان گفت که هیچ جشنی مردمی‌تر و عام‌تر از جشن یلدا نیست. یلدا با تمامی سنت‌های کهن ایرانی اعم از آنها که داخل فلات ایران بودند، یا آنها که آریایی‌ها به ایران آوردند، یکی شده است.

جشن تولد نور
نکته مهم در مورد یلدا آن است که آیین یلدا، جشن تولد مهر است، نه تولد خورشید. مهر از ایزدان کهن ایران است که نشانه و نماد آن سرخی آسمان به گاه پگاه و غروب آفتاب است. ایزدان ایرانی برخلاف ایزدان آریایی، همگی غیردیداری هستند. ایزدان هندی اما اینگونه نیستند و با چشم قابل مشاهده هستند. ایزدان ایرانی چیزی شبیه به نور هستند و این شاخصه (نور) از خصلت‌های عمده جشن یلدا و دیگر جشن‌های ایرانی است.
بنابراین جشن یلدا ارتباطی با خورشید ندارد؛ چون اگر با خورشید مرتبط بود، باید جشن آن در روز اول دی‌ماه گرفته می‌شد، ولی جشن یلدا در شب یلدا گرفته می‌شود؛ یعنی شبی که آخرین شب‌ماه آذر است. یلدا تنها جشن شبانه ایران است. دیگر جشن‌های ایرانی همچون جشن سده یا جشن چهارشنبه‌سوری، نیمی در شب و نیمی در روز گرفته می‌شود، اما تنها یلدا جشن شبانه است.
زمان برپایی این جشن از سرخی شفق در غروب است که نماد مهر در آسمان آشکار می‌شود و تا زمانی که سرخی فلق پیش از طلوع آفتاب در آسمان نمایان می‌شود، ادامه می‌یابد. تمام این مدت، زمان برپایی جشن یلداست و به همین دلیل است که این جشن به مهر و ایزدمهر متعلق است، نه آفتاب درخشان. مهر، ایزدی است که با خورشید همانندی‌هایی دارد، ولی عین خورشید نیست؛ چون اگر ارتباطی با خورشید داشت باید زمان برپایی آن از طلوع فلق تا غروب آفتاب می‌بود.

یلدا در گستره مرزهای ایران فرهنگی
جشن‌های ایرانی فرهنگ مردمان سرزمین ایران بزرگ فرهنگی است که گستره آن از بخش‌هایی از ترکیه آغاز و تا مرزهای غربی چین می‌رسد. جشن‌های ایرانی را در تمام این گستره می‌توان شاهد بود. یلدا نیز که شب اول زمستان است در کشورهای این حوزه با شدت و ضعف برپا می‌شود. در برخی کشورها جشن‌های دیگری بر آن غالب شده است یا با اندکی تغییر برپا می‌شود. اما جشن‌های ایرانی ازجمله یلدا در افغانستان، تاجیکستان،آذربایجان و حتی ارمنستان و در میان تمامی مردمان کرد سراسر جهان به همان شکل برپا می‌شوند.
ایران نخستین نظام حکومتی بزرگ جهان در دوره هخامنشی بود. البته پیش از هخامنشیان، عیلامیان یا ساکنان تمدن جیرفت نیز سنت‌های کهن بسیار گسترده‌ای داشتند و گستردگی این سنت‌ها به پهنه هماهنگ فرهنگی و سیاسی ایران بزرگ فرهنگی می‌رسید. پس طبیعی است که جشن‌های ایرانی نیز هم‌اکنون در کشورهای حوزه فرهنگی ایران بزرگ پاس داشته شوند و تا هم‌اکنون زنده باشند.
در دوره‌های تاریخی البته برخی جشن‌های ایرانی کمرنگ شد. با این حال یلدا، مردمی‌ترین جشن ایران کهن به این دلیل پابرجا ماند که به هیچ دستگاه رسمی دولتی وارد نشد و این جشن حتی مکتوب هم نشد. اما مردم آیین یلدا را از هزاره‌های گذشته تاکنون زنده نگاه داشته‌اند و به همین دلیل نیز تاکنون ماندگار مانده است. جشن‌های بزرگ ایران که در دوره‌های تاریخی کمرنگ شدند، همگی مکتوب بودند و وارد فرهنگ رسمی شدند. یلدا اما به‌عنوان یک جشن غیررسمی در بین مردم ماند و ماندگار شد.