فرشته‌هایی با بال‌های سوخته

مهرنوش سلماسی_روزنامه‌نگار

 ستاره نوظهور سینما در دهه70 که با «عروس» چهره شد و جای پذیرش پیشنهاد‌های فراوان سینمای تجاری، ترجیح داد در فیلم‌های مسعود کیمیایی و داریوش مهرجویی بازی کند، خیلی زود اعتبار هنری را به وجاهت چهره اضافه کرد. در میانه‌های دهه 70، فضای سینمای ایران کمی مردانه و ژانر مسلط هم اکشن بود. در این سال‌ها تهمینه میلانی، بعد از موفقیت «دیگه چه خبر»، سال‌های سختی را می‌گذراند. تجربه ناموفق«کاکادو» و بعد نوشتن فیلمنامه«دو زن» و رفت‌وآمد‌های بی‌نتیجه برای گرفتن پروانه ساخت، سال‌هایی از عمر میلانی را هدر داد تا که دوم خرداد از راه رسید. نیکی کریمی و تهمینه میلانی در بهترین زمان ممکن به یکدیگر رسیدند و دو زن شد بهترین فیلم کارنامه‌شان. با دو زن پرسونایی شکل گرفت که ورسیون‌های دیگر آن را در «نیمه‌پنهان» و « واکنش پنجم» دیدیم؛ فیلم‌هایی که محصول یک دوران بودند؛ دوران اصلاحات که میلانی و کریمی در ۳ همکاری پیاپی، پرچم زن آزادخواهی را در سینمای ایران برافراشته نگه‌داشتند.
 تهمینه میلانی از همان فیلم اولش نشان داد که دغدغه‌اش طرح مسائل و مشکلات زنان در جامعه است. «بچه‌های طلاق»، نویدبخش ظهور فیلمساز زنی بود که گرایش فمینیستی‌اش را پنهان نمی‌کرد. در «افسانه آه» با بیانی سمبلیک و رویکردی فراواقع‌گرایانه و کمدی مفرح دیگه چه خبر؟ همچنان می‌شد دغدغه‌های زن آزادخواهانه میلانی را مشاهده کرد. تقریبا در همان دورانی که میلانی نخستین فیلمش را ساخت، یعنی در انتهای دهه60 نیکی کریمی هم نخستین تجربه‌هایش را مقابل دوربین سپری کرد.
اگر افسانه بایگان در دهه60 به‌عنوان بازیگر زن جوان و محبوب، اغلب با چهره‌ای بدون آرایش و پوشش ساده جلوی دوربین می‌رفت، نیکی کریمی به‌عنوان نخستین ستاره زن سینمای پس از انقلاب، این امکان را یافت که وجاهت چهره‌اش را در سیمای «عروس» نمایان کند. بازیگری که گرچه در سن پایین به سینما آمد و چهره شد، ولی با هوشمندی توانست به رمز و راز حفظ توأمان موفقیت در گیشه و کسب اعتبار هنری دست یابد. این را می‌شد در انتخاب‌های بعدی نیکی کریمی و نام کارگردان‌هایی که با آنها کار کرد مشاهده کرد؛ مسعود کیمیایی، داریوش مهرجویی و ابراهیم حاتمی‌کیا. در نیمه دوم دهه70 که جامعه ایران پس از دوم خرداد تحولی گسترده را در همه ابعاد تجربه کرد، نیکی کریمی در فیلم دو زن تهمینه میلانی به ایفای نقش پرداخت.
شرایط حاکم بر فضای سیاسی -اجتماعی آن دوران، این امکان را فراهم ساخته بود که میلانی سراغ فیلمنامه‌ای برود که از مدت‌ها قبل قصد ساختنش را داشت، ولی با تولید آن مخالفت می‌شد. نیکی کریمی در نقش فرشته، بهترین بازی‌اش در آن سال‌ها را ارائه کرد؛ نقش زنی که گرفتار شرایط دشوار شده و حقوقش نادیده گرفته شده است.
کریمی با دو زن، اوجی دوباره را تجربه کرد. همچنان سیمایی از معصومیت را به نمایش گذاشت و نشان داد که با همین شمایل هم در سینمای پس از دوم خرداد، ستاره‌ای محبوب خواهد ماند. فرشته دو زن، نمونه ملموسی از زن رنج‌کشیده ایرانی بود و نیکی کریمی به بهترین شکل این پرسوناژ را جان بخشیده بود.
چهره شکسته و خسته فرشته در انتهای ماجرا چنان بود که گویی دهه‌ها از دوران سرخوشی دختر معصوم و جوان اوایل فیلم می‌گذرد. ارجاع‌ها و زمینه‌های اجتماعی و اساساً ساخته شدن فیلم، محصول دورانی بود که در آن فضا باز شده بود. تجربه موفقیت‌آمیز دو زن که هم استقبال گرم مردم را به‌دنبال داشت و هم منتقدان از آن ستایش کردند، زمینه‌ساز 2همکاری مشترک دیگر میان تهمینه میلانی و نیکی کریمی شد.
در نیمه پنهان شاهد رویکردی شدیم که پای سیاست را هم به ماجرا باز می‌کرد. واکنش پنجم به‌عنوان سومین همکاری پیاپی میلانی و کریمی نسبت به 2فیلم قبلی، اثری ضعیف‌تر بود، ولی همین فیلم هم با اقبال عمومی مواجه شد. تصویر فرشته‌هایی با بال‌های سوخته در فیلم دو زن، نیمه پنهان و واکنش پنجم، بازتولید شدند تا تعدادی از مهم‌ترین فیلم‌های زن آزادیخواه سینمای ایران در انتهای دهه70 و ابتدای دهه80 ساخته شدند. در ادامه و با تغییر شرایط اجتماعی، دیگر خیلی امکان ساخت چنین آثاری برای میلانی وجود نداشت و همکاری‌اش با نیکی کریمی دیگر ادامه نیافت.