در اوج جوانی

علی عمادی 
درگیرودار جنگ تحمیلی، مهاجرت مردم از استان‎‌‎های جنوبی و غربی به مناطق مرکزی و در شرایط توزیع کوپنی کالا، نخستین سرشماری عمومی کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی از 16 تا 30مهرماه1365 در سراسر کشور انجام شد. نتایج این سرشماری گرچه قابلیت استناد دارد، اما شرایط آن روزگار موجب شد که پس از پایان جنگ، در سال70، بار دیگر تکمیل شود.
سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال1365 نشان می‎‌‎دهد که در آن زمان با رشد 3.91درصد، ایران 49میلیون و 445هزار و 10نفر جمعیت داشت. 45.5درصد جمعیت زیر 14سال سن داشتند و 26.4درصد بین 15 تا 29ساله بودند. 25.1درصد بین 30 تا 64سال بودند و تنها 3درصد بالای 65سال سن داشتند. به این ‎‌‎ترتیب نزدیک به 72درصد جمعیت کشور کمتر از 30سال سن داشتند. ایران در آن روزگار در اوج جوانی بود و پس از آن با کاهش روند رشد، رو به سالمندی گذاشت.
نسبت جنسیتی نشان می‎‌‎داد تعداد زنان در کشور رو به تزاید داشت و به ازای هر 100زن در این سال، 105مرد بود، درحالی‎‌‎ که این نسبت در سال55 بالغ بر 106مرد می‎‌‎شد. تعداد خانوارهای کشور نیز با رشدی معادل 3.72درصد مواجه بود. بُعد خانوار نیز نشان می‎‌‎داد بیش از آنکه تعداد خانوارها افزایش یافته باشد، تعداد اعضای خانواده افزایش داشته است. بُعد خانوار از 5.02نفر در سال55 به 5.11 در سال65 رسید. بالاترین بُعد خانوار را استان خوزستان با 6نفر داشت و پایین‎‌‎ترین در استان تهران بود با 4.5نفر در خانوار.
درحالی‎‌‎ که 21درصد خانواده‎‌‎ها در سال55 دچار کمبود مسکن بودند، با رشد خانه‎‌‎سازی پس از انقلاب، این کمبود به 15درصد رسید و از تراکم خانوار در واحد مسکونی کاست. میانگین سن در نخستین ازدواج در کل کشور برای مردان 23.6 و برای زنان 19.8 بود. در همین حال سن ازدواج مردان در شهر 24.2 و در روستا 22.6 محسوب می‎‌‎شد و این سن برای زنان شهری 20 و برای زنان روستایی 19.6 بود.

شهرنشینی
برخلاف سرشماری‎‌‎های گذشته، از این دوره جمعیت شهرنشینان در ایران بیشتر از روستانشینان شد. 54.3درصد شهرنشین بودند و 45.2روستانشین و باقی را عشایر تشکیل می‎‌‎دادند. 5میلیون و 527هزار خانوار شهری بودند و 4میلیون و 99هزار خانوار روستایی. بُعد خانوارهای شهری 4.84نفر و بُعد خانوارهای روستایی 5.44نفر بود.
استان تهران با بیش از 8میلیون و 755هزار نفر (18درصد جمعیت کشور) بیشترین جمعیت را داشت و خراسان (5میلیون و 281هزار نفر)، مازندران (3میلیون و 419هزار نفر)، اصفهان (3میلیون و 295هزار نفر) و فارس (3میلیون و 194هزار نفر) در جایگاه‎‌‎های بعدی بودند. ایلام هم با 382هزار نفر کم‌جمعیت‎‌‎ترین استان کشور محسوب می‎‌‎شد. 88درصد در استان قم و 84درصد در استان تهران شهرنشین بودند و در طرف مقابل، 72درصد جمعیت استان کهگیلویه و بویراحمد را روستانشنیان تشکیل می‎‌‎دادند. 16شهر جمعیت 250هزار نفر به بالا داشتند که 53درصد جمعیت شهرنشین در آن سکونت داشتند. 25شهر بین 100 تا 250هزار نفر جمعیت داشتند که 14درصد جمعیت شهرنشین در آن ساکن بودند. باقی شهرها چنین وضعیتی داشتند؛ 46شهر با جمعیت بین 50 تا 100نفر (11.75درصد)، 67شهر با جمعیت بین 25 تا 50هزار نفر (8.64درصد)، 145شهر با جمعیت بین 10 تا 25هزار نفر (8.57درصد)، 113شهر با جمعیت بین 5 تا 10هزار نفر (3.1درصد) و 84شهر با جمعیت کمتر از 5هزار نفر (کمتر از یک‌درصد جمعیت شهرنشین). نزدیک به 39هزار روستا در آن سال تقریبا خالی از سکنه محسوب می‎‌‎شدند و در بین بیش ‎‌‎از 65هزار روستای دارای سکنه، در 29هزار و 425روستا زیر 20خانوار ساکن بودند و قریب به 36هزار روستا بالای 20خانوار ساکن داشتند.
 
سواد
درحالی ‎‌‎که در سال55 بی‎‌‎سوادان در کشور جمعیت بیشتری داشتند در سال65 این نسبت تغییر کرد و 62درصد جمعیت 6سال به بالای کشور در این سال باسواد بودند. از 38میلیون و 709هزار زن و مرد 6سال به بالا، 71درصد مردان و 52درصد زنان باسواد محسوب می‎‌‎شدند. نرخ باسوادی در مناطق شهری 73درصد (80درصد مردان و 65درصد زنان)، ولی در روستاها کمی بیشتر از 48درصد بود (60درصد مردان و 36درصد زنان). بین استان‎‌‎ها، تهران با 78.4درصد بیشترین نسبت باسوادان را داشت و سیستان و بلوچستان با 36.23درصد دارای کمترین نسبت بود. 2.3درصد از جمعیت 10سال به بالا در سال65 تحصیلات عالی داشتند که سهم مردان و زنان به‌ترتیب عبارت بود از: 3.3درصد و 1.3درصد.
 
تسهیلات زندگی
در سال65، بیش از 70درصد خانوارهای ایرانی در ملک‎‌‎های شخصی دارای عرصه و اعیان سکونت داشتند و صرفا 12درصد خانوارها در واحد مسکونی استیجاری زندگی می‎‌‎کردند که نسبت به سرشماری پیشین در سال55، بالغ بر 3درصد کاهش داشت. تراکم نفر در واحد مسکونی در کل کشور از 6.4نفر در سال55 به 6نفر در سال65 رسید. این نسبت در مناطق شهری 5.7نفر بود و در روستاها 6.2نفر.
در سال1365 بیش از 84درصد واحدهای مسکونی در کشور برق داشتند، 74.6درصد از آب لوله‎‌‎کشی بهره‎‌‎مند بودند، 46.8درصد در خانه حمام داشتند و گازلوله‎‌‎کشی به 6.1درصد از خانه‌ها رسیده بود.