آیا دشمنی میان عربستان و ترکیه تمام می‌شود؟

 سعید الحاج_کارشناس مسائل ترکیه

روابط عربستان و ترکیه شاهد رقابت‌های منطقه‌ای آشکاری است که ریشه آن به قرن گذشته برمی‌گردد؛ یعنی پایان خلافت عثمانی و تاسیس پادشاهی سعودی. این 2کشور همچنین نماینده 2الگوی متفاوت از کشورداری و روابط دین و دولت هستند. رقابت بر سر رهبری گفتمانی جهان اسلام در سطح منطقه و داخل سازمان همکاری‌های اسلامی نیز از دیگر وجوه اختلافات 2کشور است. با روی کار آمدن دولت عدالت و توسعه در ترکیه، روابط این 2کشور شاهد گشایش نسبی بود؛ گشایشی که با سفر ملک عبدالله به آنکارا در سال2006 به اوج خود رسید. اما با آغاز انقلاب‌های بهار عربی بار دیگر روابط میان ترکیه و عربستان رو به سردی گرایید؛ چراکه ترکیه از تغییر برخی نظام‌های عربی حمایت می‌کرد؛ درحالی‌که عربستان به‌دلیل نگرانی از روند تحولات، در موضع مخالف انقلاب‌ها قرار گرفت.
شاید تنها استثنا در این میان، بحران سوریه باشد؛ بحرانی که صحنه نوعی هماهنگی میان 2کشور بود. اگرچه این هماهنگی هم پایدار نماند و بار دیگر ترکیه و عربستان از یکدیگر فاصله گرفتند؛ به‌ویژه پس از موضع تند ترکیه نسبت به کودتای سال2013 مصر که با حمایت سیاسی و مالی عربستان سعودی رخ داد. در ادامه موارد دیگری ازجمله پشتیبانی کم‌رنگ ترکیه از جنگ یمن (که انتقاد رسمی سعودی را به‌دنبال داشت) و حمایت‌های رسمی و غیررسمی عربستان از حزب کارگران کردستان در شمال سوریه نیز به پرونده‌های اختلافی میان ریاض و آنکارا اضافه شد.
اما نقطه اوج این اختلافات، محاصره قطر و در پی آن حمایت سیاسی، اقتصادی و حتی نظامی ترکیه از دوحه با تاسیس یک پایگاه نظامی بود. پس از آن نیز ماجرای ترور جمال خاشقجی، اصرار ترکیه بر کشف هویت آمران ترور و مخالفت این کشور با احکام صادر شده از سوی دادگستری سعودی، درواقع حکم نفت روی تمام این آتش‌ها را داشت. به‌طور خلاصه، عربستان و ترکیه در تمامی مسائل منطقه مقابل یکدیگر قرار گرفتند. در نتیجه این حالت دوقطبی، محوری متشکل از عربستان، امارات، بحرین و مصر برای مقابله با نقش ترکیه در منطقه ایجاد شد؛ از لیبی گرفته تا سوریه، شرق مدیترانه و حتی قفقاز! اگرچه عربستان در بسیاری از نقاط موضعی متمایز از دیگر کشورهای این محور اتخاذ کرد و تقابل سیاسی-رسانه‌ای کمتری علیه ترکیه داشت، اما با وجود این، میزان تنش‌های 2کشور در موارد مختلفی ازجمله حملات رسانه‌های عربستان علیه ترکیه، مشارکت سطح پایین سعودی‌ها در نشست سازمان همکاری‌های اسلامی به میزبانی استانبول و تحریم غیررسمی کالاهای ترکی کاملا مشهود بوده است.

آغاز چرخش‌ها
با وجود تمام آنچه ذکر شد، روابط سعودی و ترکیه در هفته‌های اخیر شاهد تحولات مهمی بوده است؛ ازجمله تماس تلفنی ملک سلمان با اردوغان در حاشیه نشست مجازی گروه20، تأکید وزیر خارجه سعودی بر اهمیت روابط با آنکارا و البته تکذیب خبر تحریم کالاهای ساخت ترکیه. این در حالی است که گزارش‌های غیررسمی از توقف حمایت سعودی‌ها از گروه‌های کرد جدایی‌طلب خبر می‌دهند. همزمانی تمام این چرخش‌ها با انتخابات آمریکا نشان می‌دهد مهم‌ترین انگیزه طرفین برای تغییر رفتار، پایان دوران ترامپ و آمادگی برای شروع دورانی جدید در منطقه است. جالب آنکه هیچ‌یک از این 2کشور به دلایل خاص خود علاقه‌ای به پیروزی بایدن نداشتند!
نگرانی ترکیه در این زمینه علاوه بر اظهارات بایدن درباره «ضرورت حمایت از مخالفان دولت اردوغان»، متوجه مواضع سنتی بایدن در حمایت از یونان و همچنین گروه‌های کرد جدایی‌طلب است. در مقابل اما وضعیت عربستان به‌دلیل مواضع علنی بایدن نسبت به پرونده‌هایی نظیر جمال خاشقجی، جنگ یمن، فروش سلاح و... وخیم‌تر به‌نظر می‌آید.
به این ترتیب، می‌توان گفت ترکیه و عربستان تغییرات عمده‌ای را در چشم‌انداز دولت جدید آمریکا نسبت به منطقه خاورمیانه و متحدان واشنگتن احساس کرده‌اند. این درحالی‌است که سعودی‌ها با نگرانی مضاعفی درباره احتمال توافقی جدید میان ایران و آمریکا نیز مواجه هستند و تلاش می‌کنند از طریق بهبود فوری روابط خود با ترکیه در موقعیتی آسیب‌پذیر در منطقه باقی نمانند. علاوه بر اینها، کسب رضایت ترکیه در پرونده خاشقجی با توجه به موضع تند بایدن در این‌باره نیز از اهمیت بالایی برای سعودی‌ها برخوردار است.

مسیر پیش‌روی روابط
هنوز برای آنکه پیش‌بینی کنیم روابط عربستان و ترکیه دچار دگرگونی اساسی شده و به مرحله هماهنگی یا حتی ائتلاف می‌رسد زود است. از یک‌سو با وجود تمام چرخش‌ها، تغییری در اختلاف دیدگاه‌ها و سیاست‌های متفاوت 2کشور نسبت به پرونده‌های متعدد ایجاد نشده است و از سوی دیگر نیز نمی‌توان گفت بایدن به تمام آنچه در دوران رقابت‌های انتخاباتی گفته (از جمله فشار بر رهبران سعودی و ترکیه) پایبند خواهد ماند؛ چراکه بدون شک برخی از این مواضع در مقابل فشار نهادهای حاکمیتی یا حتی منافع آمریکا تغییر می‌کند؛ بنابراین فعلا باید منتظر عبور دولت بایدن از مرحله اظهارنظرها به مرحله واقعیت و عمل باشیم تا ببینیم آنچه در دوره رقابت‌های انتخاباتی بیان شده صرفا مانور تبلیغاتی بوده یا برنامه حقیقی این دولت.
با وجود این، حتی اگر دگرگونی ریشه‌ای و سریعی در روابط 2کشور صورت نگیرد، نفس عقب‌نشینی از مواضع تند پیشین و ارسال پیام‌های سیاسی و رسانه‌ای مثبت بدون شک بر روابط دوجانبه و حتی بسیاری از پرونده‌های منطقه‌ای تأثیرگذار است. همانطور که اشاره شد، نخستین نشانه‌های این تأثیر در پرونده سوریه نمایان شده است. علاوه بر این، بحران قطر که انتظار می‌رود به‌زودی شاهد گشایش نسبی باشد نیز یکی دیگر از پرونده‌هایی است که قطعا از بهبود روابط آنکارا و ریاض تأثیر می‌پذیرد. علاوه بر اینها، افزایش سطح روابط سیاسی و اقتصادی میان ترکیه و عربستان که در سال‌های اخیر آسیب دیده هم می‌تواند از دیگر نتایج اولیه تغییر مواضع 2کشور نسبت به یکدیگر باشد.
منبع: الجزیره