گزارشی از «قصر یاقوت»، کاخ ناصرالدین‌شاه قاجار در شرق تهران که خاستگاه دو ضرب‌المثل رایج است
قصری که آشپزخانه بود
پرنیان سلطانی
اگر تاکنون گذرتان به شرق تهران و بیمارستان قلب شهید دکتر محمدباقر لواسانی افتاده باشد، حتما چشم‌تان روی یک بنای 2طبقه منحصر به‌فرد ثابت مانده است. عمارتی که این روزها دفتر ریاست بیمارستان است و از آن برای کارهای اداری بیمارستان استفاده می‌شود، روزگاری یکی از کاخ‌های ناصرالدین‌شاه قاجار بوده که از آن به‌عنوان یک تفرجگاه استفاده می‌کرده و یک‌بار در سال هم به دستور او در آن آش نذری می‌پختند. این بنای منحصربه‌فرد که با معماری اروپایی ساخته‌شده، نخستین بنای ایرانی به‌حساب می‌آید که هیچ تأثیری از معماری ایرانی نگرفته و برای ساخت آن در سال 1262هجری شمسی، نزدیک به 15هزار تومان هزینه شده است. در این گزارش به جزئیات بیشتر این عمارت پرداخته‌ایم؛ بنایی که 137سال قدمت دارد اما کمتر کسی حتی از وجود آن در محدوده شرق تهران مطلع است!
از تفرجگاه تا آشپزخانه دربار
قصر یاقوت که به‌دلیل قرارگرفتنش در محدوده سرخه‌حصار، به کاخ سرخه‌حصار نیز شهرت دارد، یکی از کاخ‌های ناصرالدین‌شاه قاجار است که در سی‌و‌نهمین سال پادشاهی او ساخته شد. این قصر زیبای 2طبقه به‌نوعی حکم تفرجگاهی برای شاه قاجار را داشت و ناصرالدین‌شاه هر وقت هوس شکار می‌کرد یا دلش تفریح و خوشگذرانی می‌خواست، از کاخ گلستان راهی قصر یاقوت می‌شد. اما نکته جالب‌توجه درباره کاخ سرخه‌حصار این است که این عمارت بیش از آنکه تفرجگاه شاه قاجار باشد، آشپزخانه دربار به‌حساب می‌آمد و آشپزان دربار قاجار در آن روزگار می‌گذراندند.
خاستگاه دو ضرب‌المثل رایج
دقیقا به‌دلیل همین دومین کارکرد قصر یاقوت، 2ضرب‌المثل رایج امروز که در هر دو از خوراکی‌های مختلف استفاده شده، از همین کاخ برآمده است؛ یکی اصطلاح «بادمجان دور قاب‌چین» و دیگری «یک آشی برایت بپزم یک وجب روغن روی آن باشد» که هر کدام داستان مخصوص خودشان را دارند.
وقتی صدراعظم بادمجان پوست می‌کند!
امروزه ما از عنوان بادمجان دور‌قاب‌چین، برای افراد چاپلوس و متملق استفاده می‌کنیم. وقتی بدانیم ریشه این ضرب‌المثل کجاست، تازه متوجه می‌شویم که این اصطلاح چقدر برازنده چنین افرادی است! می‌گویند ناصرالدین‌شاه عاشق بادمجان بوده، برای همین رجال و امرا و وزرای دوره قاجار برای اینکه ارادت‌شان را به سلطان صاحبقران نشان دهند، خودشان شخصا به مطبخ می‌رفتند، بادمجان پوست می‌کندند و بعد از پختن و آماده‌شدن، آنها را دور قاب‌های آش و خورش ناصرالدین‌شاه می‌چیدند. جالب‌تر اینکه طوری برنامه‌ریزی می‌کردند که وقتی در حال تدارک برای آماده‌شدن بادمجان‌ها هستند، شاه قاجار گذرش به مطبخ بیفتد و آنها را در حال دور قاب چیدن بادمجان ببیند! عبدالله مستوفی، مستوفی دربار قاجار، در کتاب «شرح زندگانی من» می‌نویسد: «من خود عکسی از آشپزان دربار ناصرالدین‌شاه را دیده‌ام که صدراعظم در آن چهارزانو روی زمین نشسته و مشغول پوست‌کردن بادمجان بود!»
آش نذری و یک ضرب‌المثل
در قصر یاقوت، سالی یک‌بار به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار آش نذری پخته می‌شد و در انتها این آش را کاسه کاسه کرده و به خانه بزرگان می‌فرستادند. برای هر کدام از بزرگان هم که ارزش بیشتری قائل بودند، آش سفارشی فرستاده می‌شد؛ طوری که هم ظرف آن بزرگ‌تر بود و هم روی آن روغن بیشتری می‌ریختند. وظیفه این کار هم با آشپزباشی دربار بود. اینطور که دکتر فووریه، پزشک مخصوص ناصرالدین‌شاه در کتاب «3سال در دربار ایران» توضیح داده، هر یک از بزرگان شهر که کاسه آش نذری شاه قاجار را دریافت می‌کردند، باید ظرف آن را با اشرفی پر می‌کردند و دوباره به دربار می‌فرستادند. درنتیجه کسی که آش سفارشی نصیبش می‌شد و ظرفش بزرگ‌تر بود و طبیعتا روغن بیشتری روی آن قرار داشت، درنهایت اشرفی بیشتری از دستش می‌رفت! این موضوعی بود که آشپزباشی دربار هم به خوبی متوجه آن شده بود و بیشتر وقت‌ها از آن سوءاستفاده می‌کرد! به این ترتیب که هر وقت در طول سال با یکی از بزرگان یا وزرا دعوایش می‌شد، می‌گفت: «صبر کن، یک آشی برایت بپزم که یک وجب روغن روی آن باشد!»
کاخی با 200اتاق
و اما بشنوید از معماری بی‌نظیر قصر یاقوت که بی‌شک یک سنت‌شکنی در عصر خودش به‌حساب می‌آید. این کاخ، نخستین بنای ساخته‌شده ایرانی است که هیچ تأثیری از معماری ایرانی نگرفته و سبک و سیاق معماری اروپایی را دارد. مشخصه اصلی معماری اروپایی کاخ یاقوت، ایوانی است که درست بالای در ورودی قصر قرار دارد و در معماری اروپایی از آن برای معرفی اشخاص مهم مثل ملکه انگلستان یا پاپ و ابراز‌احساسات آنها به مردم استفاده می‌شد. این کاخ سلطنتی از 2عمارت کوشک بیرونی و حرم‌خانه سلطنتی ساخته شده و روی هم‌رفته 200اتاق دارد. هر دو طبقه این بنای زیبا و منحصربه‌فرد به ایوان راه دارد و همانطور که در عکس هم می‌بینید، ستون‌های زیبایی این کوشک و ایوان را در برمی‌گیرد. گفته می‌شود همانطور که انتظار می‌رود، در کنار این کاخ ساختمان‌های دیگری مثل کاروانسرا، سربازخانه، گرمابه و... هم وجود داشت که متأسفانه امروز هیچ اثری از آنها باقی نمانده است. شاید برایتان جالب باشد بدانید کاخی که سال 1262هجری شمسی، یعنی دقیقا 137سال پیش ساخته شده، چقدر خرج روی دست دربار قاجار گذاشته است. اینطور که در منابع مختلف ذکر شده، نزدیک به 15هزار تومان برای ساخت این تفرجگاه شاه قاجار هزینه شده است.
کاخی که 2بار بازسازی شده است
اگرچه قصر یاقوت دقیقا به همان شکلی است که در سی‌و‌نهمین سال پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده اما به هر حال این کاخ تاکنون 2بار مورد بازسازی قرار گرفته است؛ یک‌بار در همان دوره قاجار که دچار آتش‌سوزی شد، یک‌بار هم در فاصله سال‌های 1387تا 1389که طرح بازسازی آن به‌دست مهندسان علی قمری، مسعود امیری امامی و مسعود شریفی دیرین با نظارت دکتر جدی و مهندس محمد محمدیان انجام شد.
از قصر ناصری تا بیمارستان دکترلواسانی
و اما بشنوید از سرگذشت باغ و قصر ناصرالدین‌شاه قاجار. این محوطه که قصر یاقوت را هم شامل می‌شود، سال1336 با تصویب مجلس شورای ملی به سازمان بیمه‌های اجتماعی واگذار و درنهایت به بیمارستان ریوی تبدیل شد. یک دهه بعد بخش‌های روانی و جراحی هم به آن اضافه شد. اما در سال1355 با تصویب مجلس، این محدوده تبدیل به یک بیمارستان عمومی شد که اکنون بیمارستان و مرکز فوق‌تخصصی قلب دکتر لواسانی نام دارد. از کاخ ناصری هم که یادگاری از روزهای حکومت سلطان صاحبقران به‌حساب می‌آید، به‌عنوان دفتر ریاست بیمارستان استفاده می‌شود!
خبرهای خوش از قصریاقوت
هم‌اکنون شرایط قصر یاقوت درست مثل کاخ شاه در بیمارستان مسیح دانشوری است که به گفته مسئولان سازمان میراث فرهنگی، هر دو بیمارستان به خوبی از این بناهای تاریخی حفاظت و نگهداری می‌کنند. اما خبر خوش اینکه شهردار منطقه 13تهران به تازگی خبر داده که درصورت توافق شهرداری و سازمان تامین اجتماعی، کاخ یاقوت به موزه تبدیل خواهد شد. گفته می‌شود شهرداری منطقه 13، 56پروژه برای تامین کمبود سرانه‌های فرهنگی و اجتماع شرق تهران در قالب قطب گردشگری بوستان جنگلی سرخه‌حصار تعریف کرده که تبدیل قصر یاقوت به موزه یا مکانی فرهنگی، یکی از آنهاست.
می‌توانید یک روز راهی انتهای بزرگراه شهید زین‌الدین، قسمت شرقی پارک جنگلی سرخه‌حصار، جنب پارکینگ اتوبوسرانی شوید و با حضور در محدوده بیمارستان شهید دکتر لواسانی، نگاهی به کاخ زیبای ناصرالدین‌شاه قاجار بیندازید
در همینه زمینه :
